OLÜHI OLÜNENE

EKIHANDE EKYA 6—HUSSI BANA JEROME

Engulu yowene yabya iyabirihandwa omu Bohemia ng’omu kyasa eky’erikumi na mwenda. EBiblia muyabindulwa, omu mubuge w’abandu n’erriramya nalyo irikabya omu mubuge iwan’omuguma. Nikwa obutoki bwa Papa bwabere bukakanya, n’ekinywa kya Nyamuhanga kubabya bagendire bakasukulakyo batya. Iyo Gregory owa 7, oyuwatwamo erikehya emiyihalambo y’abami, abya awite ekilubirirwa kigumerera eky’eriyira abandu mu bakobe, neryo erkwamana n’eki ekisakango ky’erilayira liwe ekikakakiraya eriramirya omu mubuge w’ekibohemia mukyahulukibwa. Papa mwakangania ati, “kikatsemesaya oku Mwiny’obutoki obwosi erilangira ati erimuramia likakolebawa omu mubuge owatasibwe, neryo kandi ati ebibi binene n’amabehi mubyabanika busana n’eritendyolobera ekilayiro eki.” — Biri omu kitabu ekya Wylie, ekya 3, ekihande ekya 1. ERoma ku yabya yatwiremo yitya yiti ekyakakala ky’ekinywa kya Nyamuhanga kirimibawe n’abandu bakingirawe omu mwirimya. Nikwa olubula mulwasangwa ilwabirihiraho eyindi miringo busana n’erirlangira luti ekanisa yikikala iyine. Abanene b’oko banya Waludensi n’abanya Albigensi, eryendereribwa likabatibitako erilwa omu maka wabo omu Fransa n’eItaly, mubasa eBohemia. N’omu banabya butsir’itulawo bulolerera, mubakola n’omuhwa munene kibiso-biso. Eryikirirya ery’okwenene ku lyabya lyalindirwe litya eribya irineho erilwa omu kyada ky’ebirimo eryingira omu kindi. OO 97.1

Iyo Hussi abere ate atsuka omubiri w’erilungura emiramirye, omu Bohemia mwabya imune abalume ababya bahangene busana n’eritakira bulolerera obubi n’ekinyukuro n’abandu erikolesya esyombulo syo nabi. Emibiri yabo muyanzibwa kutsibu abandu banene. Abanya butoki mubabya n’eryubaha, neryo eryendererya mulyahiribwaho oku bakwenda b’Engulu Mbuya eyo. Mubahigitirwa omu misitu n’oku bitwa, mubasondibwa abasirikani, n’abangyi ba kubo mubitibwa. Enyuma w’obutuku, mukyatwibwamo kiti abosi abalwire okw’iramia ly’ekikatuliki bahisibawe. Nikwa omugulu abakristo bahayo esyongebe syabo, babya ibanalindirire erikinda. Omuguma w’okwabo “abakangiriraya bati omulamo angabanika omw’ikirirya lisa oku mulamia oyuwabambawa,” mwabuga akahola ati: erihitana ly’esyonzigu sy’okwenene likatutererako litya, liriryo sikyendisyabya kera-na-kera; hasyahangana omuguma w’ok bandu ba lugenda-gende, isyawite muyali kutse butoki, kandi iyo sibendisyatoka erimukinda.” - Bilwire omu kitabu ekya Ibid., ekya 3, ekihande ekya1 Endambi ya Luther yabya iyikine hali; liriryo habya ihakayahangana omundu muguma, oyu bwimiri bwuwe akalwa n’e Roma bukendisyadwangya ebihanda. OO 97.2

Iyo Yohana Hussi abya omundu oyulwire omw’ihika ery’olugenda-gende, kandi tata wuwe mwamusiga mo ngubi inyakine mulere. Koyo wuwe oyuwabya munyaenyikirirya, inyakalangira ekisomo ky’omu itendekero n’erisaga Nyamuhanga mubya buteke bwa mubongo kwilab’ebyosi, mwasonda eribanira omugala wuwe y’omwandu oyo. Hussi mwasomera okw’itendekero ery’omukitsweka ky’ewabo, neryo amagenda oku yunivasite eya Parague, inyakaligirawa erisomerakuyo kwo busa. Mama wuwe mwamukwamanisya akagenda e Parague; inimukwakali kandi omwera isyawite bihembo eby’obuteke bw’ekihugo eby’eriha mugala wuwe, nikwa abere akasegera hakuhi n’omuyi munene oyo, mwakukama ahisi embere sy’omulwana oyutawite ise oyo amamusabira emiyisa eya tata oyuli omu lubula. Mama w’omulwana oyo mwataminya emiyisa yiwe kuyikendisyasubwamo. OO 98.1

Oku yunivasite, muhatatwala butuku buli iyo Hussi atali ayikangania nga wa ngabane omu ikola liwe butaluha n’erikula-kulana liwe, obwo engebe yiwe enyolo-nyolo kandi eyiteko kitingu, n’eriyisikya liwe mubyaleka abosi ibamusikya. Abya mwikirirya w’e kanisa y’ekikatuliki oyutehunga-humgaya, kandi oyukarondekanaya kutsibu emiyisa eyo kikatuliki kyabya kikabuga kiti kikahira oku bandu. Oku kiro ky’obugeni bw’eryibuka ebirimo makumi atano, mwagenda eritondogola ebibi buwe, amaliha esyombulo esyonge esyabya inisyo syanamasigalira omungunza yiwe, neryo amagenda omu bandi abali omu mulondo, atoke erigabana okwiganyirwa erilaganisibirwe. Abere abirigunza ekisomo kywe ky’okw’itendekero ery’olulengo lw’endata eryo, mwingira obupadiri, neryo luba amatunga eriminywa, mwahiribwa omu kikali ky’omukama w’ekihugo. Kandi mwayirwamo mukangirirya w’oku yunivasite kandi omwimaniri w’e yunivasite eyo aho asomera. Omu birimo mike oyuwabya mwiyi-mwera kandi ow’ahisi oyo mwabya w’eriyihalambira ery’ekihugo liwe, n’erina liwe mulyaminywa omu Bulaya eyosi. OO 98.2

Liriryo omubiri w’eribindula emiramirye n’emikolere y’e kanisa iyo Hussi atsukirawo omu kindi kitsweka. Ebirimo minene inyabirilahirya ng’omu padiri mwayirwamomutui w’engulu omw’itendekero erikahulawamo Betelehemu. Oyuwatsuka eritendekero lino, inyakabuga ati busana n’amasako eribya makulu, atolere inyatulirwa abandu omu mubuge wabo. E Roma n’omu yanabya yikagana erikola ng’eri, mulitalekerwa iguma omu Bohemia. Nikwa abandu babya isibasi e Biblia na hake, kandi abandu b’ebitunga ebyosi ibakakola ebituwene. Iyo Hussi mwatakira ebibi ebi butsir’iganyira, inyakabuga ati ekinywa kya Nyaamuhanga nikyo kitolere erihiraho Ebihano eby’okwenene n’obugenge ebyo abya akahira omu bulengekaania bwabo. OO 99.1

Iyo Yeromu oyuwabya mbutwa y’e Prague, oyuwabya abere munywani wa Hussi enyuma omu biro ebyakwamaho, abere akalwa omu Ingilanda, mwaleta ebisakango bya Wycliffe. Omukama-kali w’e Ingilanda, oyuwabya inyabirbindulwa erikangirirya lya Wycliffe, abya mwali w’omukama w’e Bohemia kandi erilaba omw’ikola liwe, emibiri ya Wycliffe muyalalagana omw’ihanga ly’ewabo eryo Hussi mwasoma ebisakango ebi n’eritsanga; mwaliga ati oyuwasakayo abya mukristo kundu neryo mwatwaamo erisikya n’eritsema eribindula omu miramirye n’emikolere y’ekanisa eyo Wycliffe abya akabuga ati yibye. Hussi n’omu anabya isyataminyakyo, mwabya inyamabiryingira omu nzira eyikendisyamutwalahali oku Roma. OO 99.2

Oku ndambi eyo omu Prague mumwasa abandu babiri abatasibwe mundu bakalwa omu Ingilanda (Angleterre), ini balume abasomire kinene, ababya ibabiritunga ekyakakala kandi basa erisyalalaganiakyo omu kihugo ekiri hali eki. Bamatsukaa n’eribambira butsir’iyibnisa-bisa obukulu bw’ebyosi obwa papa; neryo omugulu owate wa hali abanya-butoki mubahuniabo; nikwa kusangwa babya isibangalwika ekilubirirwa kyabo, mubakolesya esindi nzira. Kusangwa babya bateri b’ebisosano kandi inina batuli b’engulu, mubatwamo erikolesya ebyo basoma. Mubatera ebisisani bibiri omu mwanya owakalangirawa buli mundu. Ekiguma ikikakanganaya Kristo, akingira omu Yerusalema “…Iye ni wʼomutima molo, kandi akahekawa nʼepunda,…” (Matayo 21:5), inyanakwamirwe abiga buwe ibanambite esyongyimba ngulu-kulu kandi ibane bisando bisa. Ekisosano ekindi ikikanganaya iyo Papa n’ekitunga kingaho-ngaho bakalabamo— Papa inyanambite ebyambalo byiwe eby’obuguli bunene n’embita y’olukengerwa eya nyabasatu, inyanikere oku punda eyambalibirwe ebikakangabagasanaya, embere syiwe iyine abakabuha esyongubi kandi abakadinali n’aba padiri ibanamukwamire, abosi ibanambite ebikangabagasenie. OO 99.3

Hano habya eky’eryiga ekyabya kyakurire abandu ab’esyondengo syosi. Embule n’embuley’abandu ibakakukumbana erisyalangira ebisosano ebyo. Sihabya oyuwabya watalukire erilangira omuhutuko w’abandu kandi abanene mubapangalala bakalangira engabane eyiri ahokati-kati k’obwolo-bwolo n’eriyikerhya lya Kristo Omukama n’emiyiheko n’eriyibimbya-bimbya erya Papa, oyukabuga ati ni mugombe wuwe. Omu Prague mumwabya obwogo bunene, neryo abalwa-hali abo, busana n’erisagira esyongebe syabo, mubalangira ikitolerene kubo erilwayo. Nikwa eky’eryiga ekyo babya bakangirirye mukitahwa, mukitibiriranwa. Ebisosano ebyo mubyasokola amalengekania wa Hussi wo kutsibu neryo byamamuletera erisoma eBiblia n’ebisakango bya Wycliffe byo kutsibu. N’omw’anabya isyali ayiteka-teka eriryiga eby’eribindula emiramirye n’emikolere y’obukristo eyo Wycliffe abya akakalalirya, mwalangira obunya Papa bwo ndeke, neryo n’amaka manene mwatakira emiyihalambo, eryanza eriyibindulirya buli kindu, n’ebyaga ebyabya bikakolwa obusondoli bw’ekanisa. OO 100.1

Ekyakakala mukyalwa e Bohemia kyamahika e Germany, kusangwa erisulusutibwa eryabya omu yunivasite ey’e Prague mulyaleka abiyi abalwire e Germany ibalwayo. Abanene ba kubo babya ibabiritunga eriminya ery’eBiblia ery’erimbere-mbere, neryo babere balwayo mubalalagania engulu eyo y’omu bihugo by’ewabo. OO 100.2

Engulu ey’omubiri owakakolawa e Prague muyatwalwa e Roma, neryo obutuku obute bwa hali iyo Hussi mubamubirikira eryasa embere sya Papa. Eririga lyabya iniyitwalira oluholo. Omukama na muk’omukama w’e Bohemia, eyunivasite, n’abandu ab’omu bakulu-bakulu, n’abakulu b’omu byaganda by’e etabalo mubasabira haguma Papa bati iyo Hussi abye inyane e Prague kandi bati eRoma yitume omulerembera wa Papa niyo abulirriraye iyo Hussi. Omu kitswa ky’erisubamo erisaba eri, Papa mwasayo okw’itonganisya n’erisuyira iyo Hussi, neryo amarangirira ati omuyi w’e Prague amahiribwakwo omuliki. OO 100.3

Omu migulu eyo, banabya bamatwalwo batya, lyabya likaleta etoko nene. Emikonga eyabya yikakwamaho yabya yikita susubali oku bandu ababya bakalangira Papa ng’omukwenda wa Nyamuhanga, oyuwite ebiboholi by’e lubula n’ekulimu, kandi oyuwite obutoki bw’eritswera ery’ebirayiro by’e etabalo n’eby’engangirirya/enyikirirya. Kyabya kyasibwe kiti esyonyukyo sy’elubula syabya sikingirwe oku kitsweka eky’ekihugo ekihirirweko olubanza; bati erihikya aho bakendisyatsemesya papa akanalusya kubo kw’omuliki, bati abaholi bayo bakingirwe eyihya isibendisyalola oku butseme bw’elubula. Erisikya omuhito owakalire oyu, obuhererya bwosi obw’engangirirya/enyikirirya ibukimanibawa. Amakanisa inyakakingawa. Emikonga y’erimatania abakatahanaya irikakolerawa omu butala bw’ekanisa. Abakahola isibalyikiriribawa eritabwa omu mataka awahongirweyo oku Nyamuhanga, ibatsikawa butsir’isabirirwa omu mikuro kutse omu malima. Ku litya eRoma muyalengaho erisatira oko bwongo bw’abandu, omu syonzira esyo babya batalukire erilangira. OO 101.1

Omuyi w’e Prague mwosulamoobutsumbu-tsumbu. Ekihande kinene ky’abandu mubatwiralwo Hussi bati yowamabaletera amalige neryo bati ahebaweyo okw’ihitana ly’e Roma. Erilangira ati ekihunga ekyo kikahuna, omukalalirya w’eribindula emiramirye oyo mwasegera kubo habwa akatambi kake amaya omu bulambo bw’ewabo. Abere akasakangira abanywani buwe obu asiga e Prague mwabuga ati: “Namabya inabirilwa omu kati-kati kenyu, ni busana n’erikwama eky’erilangirirako n’ekilayiro kya Yesu Kristo, ngaleke eriha abawite amalengekania mabi abo erinyitondolerako olubanza olwa kera-na-kera, kandi busana n’eritendibya nzuko y’eryendererya n’eryagalibwa eryabali bikirirya kundu. Namasegeraho kandi busana n’eriminya nyiti aba padiri abatemobwikirirya banginalolya embere mugulu muli erikakirya erikangirirya ly’ekinywa kya Nyamuhanga omu kati-kati kenyu; nikwa sinyitabasiga nyiti mugane okwenene kw’obunya-lubula oku nyiyiteka-tekere erihola busana nakwo, Nyamuhanga amabya inanyiwatikirye.’ — Bilwire omu kitabu ekya The Reformers Before the Reformation/ ekya 1, olupapura olwa 87, ekyasakawa Bonnechose. Hussi mwataleka emibiri yiwe, nikwa mwalendera omu kihugo ekitimbireho, inyanemutulira ebyungungu by’abandu. Ko litya esyonzira esyo Papa abya atwiremo erikolesya erihimata engulu yuwene mulyaleka engulu eyo ibwa iyalalagana kwilaba. “Kundi Sitwangatoka erilwa nʼekwenene ya Nyamuhanga, nĩkwa tukimanira ekwenene eyo.” 2 AbanyaKorinto 13:8. OO 101.2

“Omu mutima wa Hussi oku butuku obw’omubiri wuwe buno, imukabanika nga muli amalwa awakalire. Ekanisa n’omuyanabya iyikamubonzoleraya omw’ipura ly’olubula lwayo, abya isyali atagana obutoki bwayo. Ekanisa y’ekikatuliki okwiye yabya iyikine muheruki wa Kristo, na papa abya ini mukwenda kandi omusigwa wa Nyamuhanga. Ekyo Hussi abya akalwa nakyo siw’omusingyi w’e kanisa liriryo erikolesya obutoki bwo nabi. Kino mukyaleta amalwa manene omu mutima aho kati-kati k’eriyitegererya liwe n’amalengekania wuwe kw’akamubwira. Obutoki bw’ekanisa bwamabya ibuhikire kandi isibwesobaya, ng’oku abya akalengekania ati ku buli butya, ibwa busana naki mwayowa inyakakakawa eritendyoloberabwo? Eryoloberabwo mwalangira ngan’ihalya; neryo ibwa busana naki eryolobera ekanisa eyitekola sobi lireta omulyambo ng’oyo? Ono abya mulyambo ow’abya isyalitunga erisubamo lyago; lino lyabya itika-tika eryabya likamukuruguta buli ndambi. Eriganzirira ery’eribugaho omulyambo eryahakuhi eryo abya inyanginatoka erikola lyabya liti kyabya ikyanabereho, kandi, ng’oku kyabya kera omu biro by’Omulamia, indi abahererya b’ekanisa babya ibabiribya bandu babi kutsibu neryo ibakakolesaya obutoki bwabo obuhamwirwe busana n’eritunga ebite omu bilayiro. Kino, busana n’erimusondola kandi busana n’eritulira abandi busana n’erisondolwa lyabo, mukyamuletera erikolesya ekikatokekana ebihano eby’Amasako, ebyo abana omw’iyitegererya ati nibyo bitolere eritabala amalengekania; n’ibuga ambu, erisondola eriteko Biblia ni Nyamuhanga erikanirya omu Biblia, butsira ekanisa erikanirya omu babahererya.” — Biri omu Wylie, ekitabu ekya 3, ekihande ekya 2. OO 102.1

Enyuma w’obutuku erinyagasalala eryabya omu Prague lyabere lyabirikeha, Hussi mwasuba omu kanisa yiwe eya Betelehemu, erilolya embere eritula ekinywa kya Nyamuhanga n’akagala kanene n’omuhwa munene. Esyonzigu syiwe babya ibanemukola kandi ibanawite obutoki, liriryo omukama-kali n’abanyabutoki b’e etabalo abanene babya banywani buwe, kandi n’abandu abanene babya oku luhande luwe. Babere bakalengeka erikangirirya liwe eriri nzongole kandi erikahanganaya n’engebe yiwe eyibuyirire n’Ebihano bikalakalire ebyo banya Roma babya bakakangirirya, n’omururu w’ebindu by’obuteke no’busingiri n’etamiro ebyo babya bakakola, abangyi mubalangirakyo ikikaha olukengerwa eribya oko luhande luwe. OO 102.2

Enyuma w’aho Hussi abya inyimene iyuwene omu mibiri yosi abya akakola; Liriryo litya iyo Yeromu, oyuwasangawa inyabiririga erikangirirya lya Wycliffe inyane omu Ingilanda, mwayitsungira omu mubiri w’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa. Erilw’aho ababiri abo mubabya buguma omu syongebe syabo, kandi n’omu luholo isibangagabana. Iyo Yerome abya awite ebisimisyo eby’eribya oyubasire, oyukabuga ibamuyitegererya kandi inyasomire kinene — esyonzunzo esyabya sikasimwa abandu banene; nikwa iyo Hussi abya amulengire omu bisimisyo ebirimoamaka winyini-nyini aw’emibere y’omundu. Eritwamo liwe eritekene irikakakiraya omutima ow’igulu-gulu owa Yerome, omw’iyikehya linyi-nyini, oyuwalangira obubuya bwuwe, neryo amolobera erihana liwe. Babere babirisanga-sangania emibiri yabo yo haguma, erikalalirya busana n’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa mulyahika hanene. OO 102.3

Nyamuhanga mwaligira ekyakala kinene erikolerya oku malengekania w’abandu basombwerwe bano, amabisulirabo ebihalyo nyinene esy’e Roma; liriryo mubatatunga ekyakakala ekyosi ekyabya ikikendisyahebwa ekihugo. Erilaba omu bagombe buwe aba, Nyamuhanga mwebembetya abandu erilwa omu mwirimya w’ekinya-roma; liriryo habya ihane emikangyi minene kandi eyikala-kalire eyo bakendisyasanga-sangana, neryo mwasondolabo, kisando-oku-kisando, ngo’koubangatoka erigumiralyo. Sibabya bayitekatekire eritunga ekyakakala ekyo ky’oku ndambi nguma. Ng’erityangurira iguma ery’eryuba oku ndambi y’eritungyi okw’abo ababirigunza mugulu muli ibane omu mwirimya, kubalitungakyo hagumerera, ikyangalekire ibatibita. Busana n’ekyo mwasukulirakyo oku bebembetya mu kike-kike, ng’oku abandu bangangirirakyo. Erilwa oku igana ly’ebirimo erihika oku lindi igana ly’ebirimo, abandi bakoli bayiketerwa babya inib’erikwamaho, erisondola abandu erilolya embere n’omubiri w’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa. OO 103.1

Obutayitegererania omu kanisa mubyabya ibukine. Aba papa basatu babya ibanemulwira obukulu, n’erihalikana lyabo mulyosulya ekikristayo kyosi mw’erikola ebyaga n’akatabanguko. Eryikala bakatsumangana isiririgunza, mubatwamo erikolesya eby’amalwa eby’ekihugo. Obuli muguma mwayayigulira ebyuma by’amalwa n’eriyibanira abasirikani. Ni kwenene hatolere eribya ihane esyombulo; neryo eritunga eki, ebihembo, ebyaganda n’emiyisa y’e kanisa mubyagulibwa. (Ulebaye Endomeke - 1). Aba padiri nabo, bakagererya abakulu babo, mubatwamo erikolesya erisayisya n’amalwa batoke erihunia obu bakalwa nabo n’erikanyirirya obutoki bwabo. Obuli kiro eribuga butsir’isaga erya Hussi linemukanyirira, mwapura akalwa n’eby’esyonye ebyo babya bakasamalira ku bikakolawa omu lina ly’engangirirya/enyikirirya; n’abandu mubahira oku bebembetya b’ekinya-roma kw’olubanza butsir’isaga ambu nibo bamaletererya amalige awabya inyamabiribonzogolerya obu Kristo. OO 103.2

Kandi omuyi w’e Prague mwayitwa ng’ali hakuhi n’eribya omu malwa awakalire. Ng’omugulu owa kera, omugombe wa Nyamuhanga mubamuhirako olubanza bati niyo “…embandangania ya Israeli…” 1 Ky’abami 18:17. Kandi omuyi oyo mwahiribwa oku muliki, neryo Hussi mwatibita omu bulambo bw’ewabo. Obwimiri obwabuka omu kanisa yiwe eyo abya anzire eya Betelehemu mubwahweraho. Abya iniw’erikanirya oku okokituti kinene okwaho, erikanirya abakristo abosi, atali ahola ng’omwimiri w’okwenene. OO 104.1

Eribugaho ebibi ebyabya bikakakirya e Bungereza, endeko nene muyabirikirwa erisangasangana e Costance. Endeko eyo yabirikirawa omuguma w’oku ba papa abasatu ababya bakalwira ekitumbi iyo John owa 23, okw’isonda ly’omukama iyo Sigismund. Papa John oyo asangawa isyanzire endeko eyo yikabirikirwa, kusangwa emitsye yiwe n’Ebihano byiwe ibyangabere ibikabuliribawako, nibya n’aba padiri ababya ibanawite emitse eyituwene n’abanya kanisa ab’omugulu oyo. Liriryo mwatalengaho erigania erisonda lya Sigismund. (Ulebaye endomeke -1.) Esyonzumwa ngulu esyaleka endeko eyo iyabirikirwa syabya eribugaho obutayitegererania omu kanisa kandi n’erikula eriwa lyomwo. Ku litya aba papa ababiri abakalwirirana obukulu nabo mubabirikirwa mulwo, kandi na John Hussi oyuwabya mukulu w’ab’amalengekania mahya nayo mwabirikirwa mulwo. Aba papa babiri balya, bakasagira esyongebe syabo, mubatayihikerera, nikwa mubatuma abakwenda. Papa John, oyuwabirikira endeko eyo, mwasa muyo inyane n’emiyilalikriro minene, inyakalulerera ati omukama awite ekilubirirwa eky’embita eky’erimulusya oku kitumbi, kandi inyakasaga eriyitondogola busana n’ebyaga ebyabya bikalusya omu kakira kiwe akakolire omu sy amagetsi mw’olukengerwa, kandi busana n’ebyaga ebyamwikalaya oku kitumbi. Liriryo mwingira omu muyi w’e Constance n’eriyibimbya inene, inyakwamanisibirwe abakulu b’ekanisa ab’olukengerwa kutsiku kandi inyanakwamirwe omulondo w’abakakola omu koti. Abakulu b’ekanisa abosi n’abakulu b’omu muyi, n’ekitunga kinenene kutsibu ekyesyombutwa sy’omuyi oyo mubagenda eriyamutangirira. Endata oku mutwe wuwe kwabya esapeho y’esy’ amagetsi, eyabya yihekirwe abatwi b’esyombanza abakulu-bakulu bani. Babya ibanahekire omugati owakalibawa oku mesa y’Omukama wetu inyane embere syiwe, n’esyongyimba esyuwenenga esy’abakadinali n’abakulu-bakulu mubyahiraho ekisosano eky’olukengerwa kutsibu. OO 104.2

Oku ndambi eyo owundi mulenderi abya inyanemusegera hakuhi n’omuyi wa Costance. Iyo Hussi abya inyanasi omuhito owamulindirire. Mwalwa oku banywani buwe ng’omundu oyutendisyaswa balolako, amagenda omu lugendo luwe inyanemuyowa ng’oyukayahanikawa oku muti. Liriryo abya inyabiritunga ekisakango ekikamutegaya erilwa oku mukama w’e Bohemia, kandi amatunga n’ekindi erilwa oku mukama Sigismund akagenda omu lugendo luwe, mwateka-teka ebyosi inyanawite amalengekania ati anginahola. Omu nyawalihwa eyo asakangira abanywani buwe ab’e Prague mwabuga ati: “Bagala betu, namagenda n’ekisakango ekikategaya erilwa oku mukama eriyasanga-sangana n’esyonzigu syage nyingyi kandi esyonyibi kutsibu… Ngayiketera omu Nyamuhanga Mwinye butoki, omu mulamia wage; ngayiketera indi akendihulikirira emisabe yenyu, nyiti akendihira amenge wuwe w’omu buno bwage, nyitoke erilwa nabo; kandi nyiti akendinyiha Omulimu wuwee Abuyirire erinyikalya-kalya omu kwenene kwuwe, inanatoka inyinasikire erirengwako omuliki, kandi kyamayitsutsibwa, n’oluholo olukalire nibya. Yesu Kristo mwagalwa busana n’abanze buwe kundu; neryo ibwa kyangatuswekya eribya inyabiritusigira eky’erilangiriako, netu tutoke eriyiyinia n’eririndirira ebyosi busana n’omulamo wetu kwehi? Iyo ni Nyamuhanga, netu tuli bihangikwa byiwe; niyo Mukama w’ekihugo, netu tuli bandu bagayirwe ab’erihola — liriryo mwagalwa! Busana naki netu sitwangagalwa kwehi, na kwilabirirya twamabya itukagalawa busana n’eryeribwa? Busana n’ekyo abanze, oluholo lwage lwamabya ilukendikanyirirya olukengerwa luwe, musabe muti lwase luba-luba, kandi muti anyitokesaye eryimanira amalige yage isinyiriyibinduka-bindukako. Nikkwa kyamabya ikitolere ingye erisubula eyo muli, muyire tusabe oko Nyamuhanga tuti nyisubule isinyiriko katingu — n’ibuga nyiti, sinyisubaye akatsweka kaguma ak’okwenene kw’engulu yowenne ko ahisi, nyitoke erisigira abalikyetu nabo bw’eky’erilangirirako kibuya kundu eky’erikwama. Kwamuhwa, simwendisyaswalola oku busu bwage ku hano e Prague; Nikwa erisonda lya Nyamuhanga Munya-butoki lyamatwamo erinyusubulirya inywe, muyire tulolay’embere n’omutima owasikire kwilaba omu iminya n’olwanzo lwe bilayiro byiwe.” Biri omu Bonnechose, ekitabu ekya 1, oluyani olwa 147 na 148. OO 105.1

Omu kindi kisakango ekyo asakira omu padiri oyuwabya inyabiribya mukwami w’engulu yowene, Hussi mwakania oku syosobi syiwe n’eriyikehya inene, inyakayiswekera “busana n’eribya inyabiriyisyandirira omwambala ebyambalo by’obuguli bunene kandi busana n’eribya inyabiritsandya obutuku omu mibiri eya kitya-kitya.” Neryo mwongerako eriha amenge ati: “Olukengerwa lwa Nyamuhangan’erilamia esyongebe sy’abandu bibye omu bulengekania bwenyu, butsira eritunga obuhingyi n’obuteke. Uyitegaye okw’uwania amanyumba wawe kwilaba eryuwania omutima wawe; kandi kwilaba ebyosi, ulolerere engebe yawe eya kimweyo. Ubyemoekisomo kandi ubye mwolo embere sy’abera, kandi sigugunzire obuteke bwawe b’womwirya ndeke. Wamabya butsir’ilungula engebe n’eriyikakirya okw’irengererya, ngwite obuba nyiti ukendisyasuyirwa erikalire, nage ng’oku nyiri okw’isuyirwa…Unasi erikangirirya lyage, kusangwa wabiriritunga erihabula lyage erilwa omu bulere bwawe; neryo sikikiri kya mubongo erikusakangira kandi. Liriryo ngakudesula omu lukogo lw’Omwami Mukulu, uleke erinyigererya omu biyitwire tagali ebyo walangira ingawiramo.” Oku kikuningiro ky’enyawalihwa eyo mwongerako ati: “Ngakulemba-lemba mwira wage, isiwatwa akaliki akabohire enyawalihwa aka erihika aho wasyaminya kundu ku nabirihola.” — Biri omu kitabu ekya Ibid., ekitabu ekya 1, oluyani olwa 148 n’olwa 149. OO 105.2

Omu lugendo luwe ahosi aho abya akalaba inyakalangiraho ehiminyisyo ehy’erilalagana ly’erikangirirya liwe kandi n’abandu kubakatsemera omubiri wuwe. Abandu mubakukumbana erimusanga-sangana, kandi n’omu miyi eminene abatwi b’esyombaza mubakania nayo omu syonzira eyo babya. OO 106.1

Abere ahika e Costance, Hussi mubamuha obwiranda obwosi. Eryongera oku kisakango eky’erimuteya ekya omukama w’ekihugo mubongerako erimusikya eriteyibwa na Papa. Nikwa omw’itwa ebisakango bikulu-bikulu ebinemusubirirwamoebi, omukallalirya w’erilungula emiramirye oyo mubamuhamba, ibakalayirawa Papa n’aba kadinali, neryo amaguswa omu kyuna ky’omuliki ekiyitwire nabi kutsibu. Enyuma w’aho mwatwalibwa omu muyi munene owatimbireko olugutu eyisirya w’olusi lwa Rhine amabikwayo mu munyamuliki. Papa oyo nayo inyabirigoba kike omu bugobya bwuwe, nayo muhatalaba butuku bwahi atali aguswa omu muliki iwan’omuguma. Ibid, ekitabu ekya 1, oluyaniolwa 247. Endeko nene eyo muyamweya inyabirikola ebyaga ebirengererye, eritomeka oku bwiti, n’obusingiri, “ebibi ebitatolere eryahulwa.” Neryo Endeko eyo yinyini-nyini muyatwamo neryo oku ndambi eyo bamamulusya esyongyimba esimekamekire esy’obukulu bw’ekanisa amaguswa omu muliki. N’aba Papa ababya bakalwira ekitumbi balya nabo mubalusibwa oku kitumbi, neryo omu papa omuhya mwasombolwa. OO 106.2

Papa oyo n’omu anabya inyabirikola byaga binene kwilaba ebyo Hussi abya inyabiri buga ati abapadiri mubakola, neryo busana nabyo mwasonda ati habye erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa, endeko iyan’enguma eyakehaya omu papa oyo muyalolya embere erihinola omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo. Eribohwa lya Hussi mulyahitania abandu banene omu Bohemia. Abalume banene-banene ab’abobutoki mubasakangira endeko eyo erikangania eryagalirwa lyabo busana n’erimukalako. Omukama w’ekihugo (omutabali mukulu w’abami), oyuwabya atanzire ekisakango eky’erimuteya erilabibwamo ameso, mwagania eby’erimutwira olubanza. Nikwa esyonzigu sy’omukalalirya w’erilungula emiramirye babya babi kutsibu kandi ibabiritwamo. Mubabuga bati batungerere oku ebyo omukama asimire ebitawite nzumwa ebyangaleka ibyabya,okw’isaga liwe, kandi n’oku muhwa wuwe busana n’ekanisa. Mubahiraho obuhaka bunene erikangania bati “eryikirirya siritolere eribya omu byala eby’abakaganaya ekanisa, kutse omu byala by’omundu wosi oyukalengekanibawa eribyamo erigania ekanisa, n’omu banabya ibanawite ebisakango ebikategayabo erilwa oku bakama n’abami.” — Bilwire omu kya Jacques Lenfant, ekya History of the council of constance ekitabu ekya 1, oluyani 5 olwa 16. Busana n’ekyo mubakindabo. OO 107.1

Inyabiritsekibwa erilwala n’eribohwa, - kusangwa embeho eyirimo amagetsi kandi eyikabeha ey’ekyuna ky’omuliki wuwe muyamulwalya omutsutsa owabya hakuhi eribugaho engebe yiwe, - Hussi mubamuleta embere sy’endeko. Inyabohirwe omu mahulula w’ekyuma mwimana embere sy’omukama, oyuwabya inyabirimulaganisya erimuteya omu kitsumbi kiwe n’omu mutima wuwe mubuya. Omwitonganisibwa liwe eryabya lyatwere butuku buli mwikala inyanimanire oku kwenene, kandi embere sy’abakulu-bakulu b’ekanisa n’abatabli-balemi abamutimbireko mwahula erigana liwe eritebinduka oku butwenge bw’abakulu b’e kanisa. Babere bamusaba eritwamo ng’akendilwika esyongangirirya syiwe kutse ng’akendihola, mwaliga erikwa busana n’eryikirirya. OO 107.2

Olukogo lwa Nyamuhanga mulwamuhambirira. Omu syo yenga esyalabaho atali atwirwa olw’erikwa, obuholo bw’elubula mubwosulya engebe yiwe. Mwabwira omuguma w’oku bira buwe ati: “Ngasakanga enyawalihwa eyi inyine omu muliki, kandi amaboko wage inyane omu syobinga, ngaganiraya oluholo lwage eribya omungya…. Yesu akendisyabya abirtuwatikya, omugulu twasyasubira erisanga-sangana omu butseme buholo obusihire obw’engebe eyikayasa, wukendisyiga ng’oku Nyamuhanga abiriyikangania okwingye mu w’olukogo lungana, ngoku abirinyihambirira kwenene omu kati-kati k’erilengwako lyage.” Biri omu kya Bonnechose, ekitabu ekya 2, oluyani plwa 67. OO 107.3

Inyane omw’ilulumana ly’omuliki mwalangira erikinda ly’okwenene kwwinyini-nyini ku likendisyabya. Abere akataswalota inyane omu kanisa yiwe eya Prague eyo abya inyabirikangirirya engulu yowene, mwalangira Papa n’aba bishopu buwe bakahala ebisosano bya Kristo ebyo abya inyabiritera oko bisenge byayo. Esyonzoli esi musyamwit’obulige: nikwa engyakya okw’aho mwalangira abateri b’ebisosano banene ibanemukola bakasubyaho ebisosano ebyo omu bungyi kandi ibiri omu syo rangyi esikangire kwilaba. Omubiri wabo abere akanahwa, abateri abo ababya ibatimbirweko kitunga kinene kutsibu mubabuga bati “Bwano aba papa n’aba bishopu nibataswasa; sibendisyaswahalabyoko nakandi!’ ” Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo mwabuga akalengekania oku syonzoli syiwe esyo ati: Ngatwala kino mukya kwenene, indi ekisosano kya Kristo sikyendisyahalwa. Babiryanza eribulegetyakyo, nikwa abakangirirya abanyirengire kutsibu bakendisyasubira ibakitera omu mitima eyosi.” Biri omu kya D’aubigne’, ekya 1, ekihande 6. OO 108.1

Engendo w’erigunzerera, Hussi mubamuleta omu ndeko. Lwabya luhindano lunene kutsibu kandi olulimoabandu abatsangamukire — Omukama, abanya-mwami b’obukama, abalerembera b’omukama, abakadinali, aba bishopu, n’aba padiri n’ekitunga kinene abasa ng’abasamaliri b’ebikendibya oku kiro ekyo. Erilwa omu bipindi eby’obu Kristo ebyosi, muhahindana abalangiri b’obuhere bukulu obw’erimbere-mbere omu ihalikana erya mugulu muli buno obukendisya leka ihabya obwiranda bw’eriyitwiramwo. OO 108.2

Abere abirikirwa busana n’eritwamo ery’erigunzerera, Hussi mwabuga ati syangalwika, kandi, inyanahangire ameso wuwe w’oku mukama oyu kinywa kiwe ky’erisaba kyalabibawamo ameso, mwakangania ati: “Munatwamo butsir’ikakwa eribanika embere sy’endeko eyi inyinawite ekisakango ekikategaya n’eryikirirya ery’omukama oyuli hano oyu.” — Biri omu Bonnechose, ekya 2, oluyani olwa 84. Ameso wa Sigsimund mwutika kw’ amagetsi abandu bosi abali omu luhinadano bakabinduka n’erimusamalira. OO 108.3

Babere babiritwa olubanza bati itibawe, omukonga w’erimulusyako olukengerwa kiwe mwatsuka. Aba bishopu mubambalya omuhambwa wabo omu musindo owubakanambalayamo abakulu b’ekanisa, neryo abere akimya olukimba lw’obupadiri, mwabuga ati: Omukama wetu Yesu Kristo mwaswikwa olukimba lw’enzeru, bakamusekererya, omugulu Herodi abuga ati bamutwale ewa Pilato.” —Biri omu Ibid ekya 2, oluyani olwa 86. Babere kandi bakamusaba bati ayisubemo, mwabasubirya, akabindukira abandu ati: Ibwa kwehi olubula ngendisamalirisyalwo busu bwahi? Ebitunga bingaho-ngaho eby’abandu ebyo nabiritulira engulu yuwene eyitemokahinira ebi ngenditungererabyo nyiti, kwehi? Eyihi; ngahira olukengerwa omu mulamo wabo kwilaba omubiri atemobwahi ono, litya owali w’erihola.” Ebyambalo mubamulusyabyo kiguma, kiguma, obuli mu bishopu inyanemwahula eritakira akakola ekitsweka kiwe eky’omukonga . Okw’igunzerera “mubahira oku mutwe wuwe kw’akakuningiro kutse akasapeho akakolirwe omu lupapura ikakwikirwemo musungudaku, akaterirweko ebisosano bikita-buba eby’emirimu mibi, ikune n’ebinywa biti “Mukulu w’abakaganaya ekanisa’ ibinaminyikere kuko ku ndeke embere. Neryo Hussi mwabuga ati, “Ngendyambala embita ey’ikit’isoni eyi inyina tsangire kutsibu busana nawe Yesu, iwe wanyambalira embita y’amahwa.” Abere abiryambalibwa atya, “aba padiri mubabuga bati, ‘lino twamahambya engebe yawe yo Setani.’ Neryo na Johana Hussi mwabuga, inyasumbire ameso wuwe w’elubula ati, ‘Nage namahambya omulimu wage omu byala byawe, Iwe Mwami mukulu Yesu, kusangwa wabirinyilamia.’ ” — Biri omu Wylie, ekya 3, ekihande 7. OO 109.1

Oku ndambi eyo neryo mwahambibwa abanya-butoki bw’ekihugo amatwalwa aho bakendimwitira. Ekitunga kinene kutsibu mukyakwamabo, amagana n’amagana w’abasirikani, aba padiri n’aba bishopu OO 109.2

ibanambite ebyambalo byabo biri-biri ebya buguli bunene, n’abikali b’omu Constance. Babere babirimubohera oku muti, n’omuliro inyanateka-tekire eryakibwa, oyukayakwa busana na Kristo oyo mubamusaba eriyitsunira omwiyisubamo ebihalyo syiwe. Hussi mwabuga ati, “Ni sobi syahi esyo nangayisubamo kwehi? Ngayasi ng’oyutawite sobi yosi. Ngasaba Nyamuhanga eriha obwimiri ati ebyosi ebyo nabirisakanga n’ertulawo byabya busana n’eritsunira esyongebe sy’abandu erilwa omu kibi n’eriborogota; neryo, busana n’eki, ngendikamatya okwenene oku nabirisakanga n’eritula kw’omu musasi wage inyinatasngire kutsibu.” — Biri omu Ibid., ekya 3, ekihande 7. Omugulu ebirirmi by’omuliro byamwakirako, mwatsuka eryimba ati, Yesu iwe Mugala wa Dawidi, nyiyirire olukogo,” neryo mwabya inyanemwimba atya erihika aho omulenge wuwe ahunira iguma. OO 109.3

N’esyonzigu syiwe musyakukubala busana n’eriyiyinia liwe ery’obumanzi. Omukatuliki ow’olukanda, akatondogola eritibwa lya Hussi busana n’eryikirirya, kandi n’erya Yerome, oyuwahola butsira hali okw’aho, mwabuga ati: “abosi abo mubayiyinia n’obulengekania obutebinduka omugulu endambi yabo ey’erigunzerera yahika. Mubayiteka-tekera omuliro ng’abakaya oku bugeeni bw’obuheruke. Mubaatalaka busana n’obulumi. Omugulu ebirimi by’omuliro byahangana, mubatsuka eryimba esyonyimbo; kandi n’erikanyirira ly’omuliro muilit’imania esyonyimbo syabo.” —Biri omu Ibid., ekya 3, ekihande kya 7. OO 109.4

Omubiri wa Hussi abere abirihya owosi, eribwe liwe, n’omutaka w’aho lyabya, mubyakuma-kumirwa haguma byamaguswa omu lusi olwa Rhine, nalwo lwamahekerabyo omu ngetsi. Ababya bakamwendererya mubaganirya bati mbwino bamabulegetya okwenene oku abya inyabiritula. Mubataminya bati eribwe eryahekerawa omu ngetsi lyabya ng’embuto eyitsatsangire omu bitsweka byosi by’ekihugo; bati omu bihugo ebite byaminywa likendibuta ebiguma binene omwiha obwimiri busana n’okwenene. Omulenge owakaniraya omu kyumba ekyakolerawamo endeko nene ey’e Constance mwabukya emirenge eyikabugirana eyikendisyowibwa omu migulu eyikayasa eyosi. Hussi abya isyakiriho, nikwa emyatsi y’okwenene eyaleka inyahola muyitatinda. Eky’erilangirrirako eky’eryikirirya liwe n’obutabinduka bwuwe mubyaha ekipuhu-puhu ky’abandu ky’erisikira oku kwenene, embere sy’oluholo. Eryitibwa liwe mulyakangania ekihugo kyosiky’obubi bw’e Roma obwoswire obugobya. Esyonzigu sy’okwenene n’omu banabya batasikyo, babya ibakatunda omuliro w’omu kyo babya bakanza eribulegetya. OO 110.1

Kandi ogundi muti w’erihanikako abya inyakenditsimbwa e Constance. Omusasi w’ogundi mwimiri iniw’eriha obwimiri obw’okwenene. Iyo Yeromu abere akalaga Hussi akagenda omu ndeko, mwabya inyabirimubwira ati abye n’erisika, inyakabuga ati amabya iniw’eriwa omu mulyambo wosi, iyo inyakendiguluka eriyamutsunira. Abere owa omukalalirya w’erlungula emiramirye ng’oku abirihiribwa omu muliki, omukwenda muyiketerwa ono kw’anabya ayiteka-tekire atya eriberererya eriyilaga liwe. Mwahongoka eriya e Constance, isyawite kisakango kyosi-kyosi ekikategaya engebe, inyane n’omundu muguma oyukamukwamanisaya. Abere akanahikayo mwalwaho inyaminya ku alyayitwala omu muhito owakalire, isyangatoka eritsunira iyo Hussi. Mwatibita erilwa omu muyi oyo, liriryo mubamuhambira omu nzira akagenda eka bamamusubulya inyaneko esyombinga kandi inyanateyirwe ekikundi ky’abasirikani. Okw’ibanika liwe ery’erimbere-mbere embere sy’endeko akalengaho erisubamo oku byo babya bakamuhingania nabyo mubabya ibanemubugira haguma n’emirenge ey’eyigulu bati, “Mumuhire oku muliro! Oku muliro!” — Biri omu Bonnechose, ekya 1, oluyani olwa 234. Mubamugusa omu kyuna ky’omuliki ekirimoamagetsi, inyanakaningire omu mahulula w’ekyuma omu myimanire eyabya yamwagalirye kutsibu, inyakalisibawa omugati n’amagetsi bisa. Enyuma w’emikera mirebe eryagalwa ery’eribya liwe omu muliki mulyamulwalya obulwere obwabya bwasulusutirye engebe yiwe yo kutsibu, n’esyonzigu syiwe babere bakasaga bati anginabatswako, mubakehya oku bwagali bwuwe, n’omu anabya abere inyane omu muliki eribuga ekirimo muguma. OO 110.2

Oluholo lwa Hussi mulutalwamo ekyo bandu ba Papa babya bakalengekania. Eriketa lyabo ekisakango ekikamutegaya mulyalwamo ekihunga eky’erihitana linene, neryo eribya oku luhande oluwene busana n’esyongebe syabo, endeko muyatwamo yiti, omu kitswa ky’erihisya Yerome, bamukake erilwika engangirirya eyo, kyamatokekana. Mubamuleta embere sy’oluhinda-hindano, neryo bamamuha eritwamo ng’akendireka engangirirya eyo kutse ng’akendihola oku muti. Oku nzuko oluholo lwangabere ini lukogo okwiye wamagenekalo n’eryagalwa eryo abya inyabirilabamo; nikwa lino, inyabiritseka busana n’obulwere, n’erititira eryabya omu nyumba yiwe ey’omuliki, n’eryagalwa ery’eryibula-bula nga bikendibya biti, inyabirilusibwa oku bira buwe, kandi inyabirihwa akagala busana n’oluholo lwa Hussi, erisika lya Jerome mulyahwa, neryo mwaliga eryolobera endeko eyo. Mwayilaganisya eryikala inyane okw’ikirirya ery’ekanisa y’ekikatuliki, amaliga eritwamo ly’endeko eritwala ebisakango bya Wycliffe bana Hussi mu bibi, liriryo, erilusya “okwenene kubuyirire” oku babya ibabirikangirirya. — Biri omu Ibid e kya 2, olupapura 141. OO 111.1

Omw’ikolesya ekitolerene eki, Yeromu mwalengaho erihunia omulenge w’eriyilangirira n’eriyitwiramo atoke eribala oku luholo. Nikwa abere ane omu kyuna ky’omuliki wuwe inyane iyowenemwalangira ndeke-ndeke ekyo abya inyamakola. Mwalengekania okw’isika n’obuyiketerwa bwa Hussi, neryo amalengekania iyo kwamagana okwenene. Mwalengekania ouo Mukama wuwe w’elubula oyu abya inyabirilahirya erikolera, kandi oyu wayiyinaya oluholo lw’oku musalaba busana nayo. Abere ate abuga ati amalwika abya inyabiribana erihumulikana, omu kati-kati k’eryagalwa eryoi, omw’isikibwa ati Nyamuhanga ane haguma nayo, nikwa lino eriyiswekera n’eritika-tika mubyagalya engebe yiwe. Mwaminya ati akatolera ihabya eyindi migulu y’erikangya kw’amalwika atali atunga obuholo ne’Roma. Enzira eyo abya inyakayingiramoyabya iyikendimukolya okw’iwa kimweyo. Mwahika okw’itwaamo ati: Eribala oku katuiku kake k’eryagalwa mwatayigana Nyamuhanga wuwe. OO 111.2

Obutuku bute bwa hali kandi mubamuleta embere sy’endeko eyo. Ebyo abuga mubyabya isibiritsemesaya abatsweri. Enyota yabo ey’eryuta omusasi iyabirikanyirira enyuma w’eryita Hussi, mukyaleka ibanza erilola oko bandi abakitibawa. Yeromu nwabya iniw’eritsunira engebe yiwe mbwino inyabirilwika okwenene. Nikwa mwabya inyan’imanire oku magulu abiri ati animene oku kwenene omw’ikirirya liwe neryo inyabiritwamo erikwama mugala wabo oyuwitibawa busana na Kristo omu muliro. OO 112.1

Mwayisubamo busana n’erilwika liwe eryo abya inyabirikola, neryo, ng’omundu oyukayahola, mwasaba ati bamuhe akayisa k’eriyilwirako. Bakasaga ebyangalwa omw’iyitondogola liwe, aba padiri mubabuga bati akwam’eririga okwenene kw’ebyo bamuhangikireko kutse eriganabyo. Yeromu mwatabuka busana n’obutsurumi n’obute bulingirirania bungana n’obu. “Mwabirinyi kuningirirania eribuga ebiro magana asatu n’ebiro makumi ani inyine omu nyumba y’omuliki eyikita buba, omu binyeranyererya, omu butunda-tundirya, omu kibeho, kandi n’omwibulwa kandu kosi; neryo imwanyihulukya embere syenyu, imukahulikirira esyonzigu syage esikalire, simulyanza erinyowa… Mwamabya imuli balume b’amenge, n’ebyakakala by’ekihugo, muyitegaye erikola erilolo okwitswera omu bulingirirania. Ingye ngali mundu mutseke oyutegirwe luholo; engebe yage siyiwite mubongo wahi; neryo omugulu ngabaha amenge eritenditwamoolubanza omu bute bulingirirania, s’ingye ngayilwirako liriryo n’inywe ngalwirako.” — Biri omu ibid ekya 2, oluyani olwa 146, na 147. OO 112.2

Erisaba liwe neryo mulyaligwa. Embere sy’abatsweri buwe, Yerome mwakukama ahisi amasaba ati Omulimu w’obunya-lubula atabale amalengekania wuwe n’ebinywa byiwe, kandi syakanaye okute kwenene kutse ebitatolere Omukama wuwe. Okwiye eriyilaga lya Nyamuhanga okubiga buwe ab’erimbere mulyabererera ekiro ekyo, ati: “Kandi, mwasyakurirwa embere syʼabatabalĩ bakulu, nʼembere wʼabami busana nage, busana nʼerĩtũla Engulu Yowene kubo, nʼoko bandu bʼEbihanda. Nĩkwa omugulu basyabahotera, sĩmũhahũkaye emitima nga mwasyabũgakĩ kutse nga mwasyabũga muti. Kusangwa oko ndambĩ eyo mwasyahabwa ebyo mwasyabũga.” Matayo 10:18-20. OO 112.3

Ebinywa bya Yeromu mubyabyakukubalya kutsibu n’erireterabo erimuyikumbuka, n’esyonzigu syiwe nibya. Eribuga ekirimo owosi abya inyanahunibirwe omu kyuna ky’omuliki, isyangasoma n’omu lyanabya erilangira, inyane om’wgalwa inene kinya-mubiri n’eriyibula-bula omu malengekania. Lirriryo ebyo akabuga mwahabyo ibinalungukere ndeke kandi omu butoki wuti mbwino mwakatunga akayisa k’erisoma butisr’isulusutibwa. Abahulikriri buwe mwabakangania omulondo w’abalume babuyirire ababya ibabiritswerwa abatsweri bate ba bulingirirania. Hakuhi omu lulengo lw’abandu habiribya ihane abandu bakasonda erisumba abandu b’omu mugulu wabo, ibakagayawa n’erisendabo, nikwa omu migulu eyikakwamaho ababiribanika ibatolere erisikibwa. Kristo iyowenewene mwatwirwa olubanza ng’engoli y’ebibi omu ndeko eyikatwa esyombanza eyitatunganene. OO 112.4

Omugulu abuga ati amalwika, Yeromu mwaliga ati eritswerwa lya Hussi lyabya lihikire; oku ndambi eno mwakangania ng’oku amayisubamokandi amaha obwimiri ati oyuwitibawa busana n’eryikirirya oyo syabya awite ilolo kandi abya mubuyirire. Ati, “Munamuminya erilwa omu bulere bwuwe, abya omulume mubuya kutsibu kwilaba abosi, inyahikene kandi ini mubuyirire; mubamutwira ow’erikwa nibya isyawite lubanza…. Nage nibya — nyinayiteka-tekire erihola: sinendisuba enyuma busana n’ebitsumi ebinyiteka-tekerwe esyonzigu syage n’abalangiri b’amabehi, abakendisyasubamo embere sya Nyamuhanga omukulu busana n’ebyaga ebyo bakakola, oyute n’ekyangamuteba.” Biri omu Bonnechose, ekya 2, olupapura 151. OO 113.1

Omw’iyiswekera busana n’erigana okwenene, Yeromu mwalolya embere ati: Omu bibi ebyosi ebyo nabirikola erilwa omu butabana bwage, sihali ekikanyilulumba oku mutima, erinyiretera eriyitwira lubanza ng’ekyo nakola omu mwanya ow’oluholo oyu, omugulu naliga eritwamo eryoswire amalolo eryakolawa oko Wycliffe, kandi oku oyuwakwira okwenene omubuyirire iyo John Hussi, omukama wage kandi munywani wage. Inga! Ngakyatura omu mutima wage, kandi ngatulawo n’eryagalwa nyiti omugulu nakanganaya esyongangirirya syabo ng’okusiwire, nyikasaga oluholo, munasa kw’olusu busana n’obuba. Busana n’eki ngasaba n’eryibombeka … Nyamuhanga Mwinye butoki syagane erinyiganyira busana n’ebibi byage, kandi kwilabirirya kino, ekikalire kwilaba ebyosi.” Akakangania oku batsweri buwe mwabuga ati: Mumwabuga muti Wycliffe bana John Hussi ni babi, butsira busana n’eribya ibabiritsingya-tsingya engangirirya y’ekanisa, nikwa kusangwa mubatakira ebibi ebyabya bikakolwa Abasondoli b’ekanisa — eriyibimbya-bimbya lyabo, emiyihalambo yabo kandi n’ebyaga ebyosi ebyabya bikakolwa aba padiri n’abahereri. Ebindu ebyo babirirbuga, kandi ebite byangaganibwa, nage ngalengekanaya kandi n’eribuga ngabo.” OO 113.2

Ebinywa byiwe mubatwirabyo omu mbindi. Aba padiri ibakatukumira n’erihitan, mubabuga n’omulenge munene bati: “Hakiri eriyitsutsa obwimiri bwahi? Twamayilangirira n’ameso wetu itwebenebene omugani w’ekanisa oyulengire abosi eribya w’epono!” OO 114.1

Isyalitingitirana busana n’eridwanga eryabyaho, Yeromu mwabuga n’omulenge munene ati, “Mutiki! Mukalengekanaya muti nyisagire erihola? Mwabirinyihamba ekirimo owosi omu kyuna ky’omuliki ekirimo amagetsi, ekikalire kwilaba oluholo. Mwanyikola-kolire nabi kutsibu kwilaba omu turuki, kwilaba omuyudaya, kwilaba omukafiri, n’omubiri wage abiribola erilwa oku makuha wage inyineho; kandi sinyiritayihania kusangwa ekiriro ni kibi oku mundu ow’omutima n’omulimu; nikwa sinangabya butsira ikangania erihunerera lyage busana n’erikola-kola mutya oku mukristo.” Biri omu ibid, ekya 2, oluyani olwa 151 - 153. OO 114.2

Kandi erigulumira ery’erihitana mulyahangana, neryo mubalusya Yeromu y’oho luba-luba n’erimuhira omu muliki. Liriryo omu luhindano olwo mumwabya abandi abo binywa byiwe byabya byasokwere kandi ababya basondire eritsunira engebe yiwe. Abakulu-bakulu b’e kanisa mubamubungira bamamusaba eryolobera endeko eyo. Mubamulaganisya ebikaha amaha manene ng’ekihembo ky’erilwika amalengekania aw’awite n’ebyo akabuga oku Roma. Nikwa nga Mukama wuwe omugulu akanganibawa ng’akendihebwa olukengerwa ky’ekihugo, iyo Yerome mwabya butsira itsinga-tsinga. OO 114.3

Mwabuga ati, Munyikanganaye erilwa omu Masako abuyirire ng’oku nyiwire, nage ngendilwikago” OO 114.4

Neryo omuguma w’oku bakamutebaya mwabuga n’akagala ati, “Amasako abuyirire!” neryo obwo buli kindu niwo angatswerakyo kwehi? Nindi wangayitegereryago erihika aho kanisa yangasoborera ngakaminyisayaki? OO 114.5

Yerome mwasubirya ati, Emikonga y’abandu yirengire busana n’eryikirirya kwilaba engulu yuwene yOmulamia wetu, kwehi? Paul mwataha obu asakangira bw’amenge w’erihulikirira emikonga y’abandu, nikwa mwabuga ati, ‘musonda-sonde omu Masako.’ ” OO 114.6

Neryo mubabuga bati, “Omuwirya!” Ngayikubaya bw’omo eribya inabirikukuta-kutako endambi eyi eyosi. Namalangira nyiti wukakunawa enzigu.” — Biri omu Wylie ekya 3, ekihande ekya 10. OO 114.7

Neryo-neryo mubamutswera ow’erikwa. Mubamutwala oku mwanya muyimerera ogu Hussi aholerako. Mwagenda akimba, obusu bwuwe ibunatsangire kandi ibunoswiremo obuholo. Mwalolya ameso wuwe w’oku Kristo, kandi okwiye oluholo lwabya isilukimusagisaya. Oyukayamwita, inyakisiya inyakya omuliro, abere imana enyuma syiwe, oyukayakwa oyo mwabuga ati: “Asa embere yo malume-lume; hira omuliro w’oko busu bwage. Ku nalibya muba sinangabere hano.” OO 115.1

Ebinywa byiwe eby’erigunzerera, akabugabyo ebirimi by’omuliro bikamwakirako, lyabya isaba. Mwabuga ati: “Mwami mukulu, Tata Mwinye butoki, wunyiyirire olukeri, kandi wunyibuyire amalolo wage; kusangwa wunasi ng’oku nyilwe nyanzire okwenene kwawe.” — Biri omu Bonnechose ekitabu ekya 2, oluyani olwa 168. Omulenge wuwe mwahuna, nikwa eminywa yiwe muyikala iyinemubasangulya akasaba. Omuliro abere abirikola omubiri wago, eribwe ly’oyuwakwira okwenene oyo, n’omutaka w’oho lyabya mubakuma-kumawo, kandi ng’erya Hussi, mubyawuswa omu lusi olwa Rhine. OO 115.2

Abaheki b’ebendera ya Nyamuhanga ku babya baholire batya. Nikwa ekyakakala ky’okwenene oku batula - ekyakakala eky’erilangirirako eky’obutasaga bwabo — mukyabya isikyangalimibwa. Kiri ng’oku abandu bangalengaho erbindula eryuba erilolyalyo eyo likalwa bati bakakakiraya obutuku erikya ekiro ekyo obwabya nabwo ibukayakya oko kihugo. Eryitibwa lya Hussi mulyabya iryabirileta erihitana inene n’obuba omu Bohemia. Mukyaminyikala omu ihaanga eryosi ambu alyakwa busana n’obusu bw’aba paddiri n’erigotera ery’omukama w’ekihugo. Mubabuga bati aalwe mukangirirya ‘wokwenene omuyiketerwa, neryo n’endeko eyiryalabayaho erimwita yamahiribwako olubanza olw’obwiti. Esyongangirirya syiwe abandu banene ibanemusondasyo kutsibu kwilaba enyuma. Okw’ilayira lya papa, ebisakango bya Wycliffe babya ibabirihisyabyo. Liriryo ebyo ebyabala oko muliro mubalusyabyo eyo babya babisirebyo neryo bamasomabyo ibakakundikanayabyo n’e Biblia, kutse ebitsweka bya kubyo ebnyo bandu babya bakatunga, neryo abanene mubaliga eryikirirya ery’erilungula emiramirye eryo. OO 115.3

Abita Hussi mubat’imana bukutu neryo bakasamalira erikinda ly’omubiri wuwe. Papa n’omukama mubayiyunga haguma erihinola omubiri oyo, neryo abalwi ba sigsmund mubatumwa omo bungyi omu Bohemia. OO 115.4

Nikwa omutsuniri mwahangana. Iyo Ziska, oyuwabya alibene ameso enyuma w’oluhi, kandi ini muguma w’oko babya bakulu b’amalwa omu birimo yiwe, mwabya mwebembetya w’abanya Bohemia. Ibakayiketera eriwatikibwa Nyamuhanaga n’obutunganene bw’omubiri wabo, abandu mubimania bakalwa n’amahe ogu babya bakaleta erisyalwa nabo. Obuli ndambi omukama inyakimaya amahe mahya, ibayabambira eBohemia, liriryo ibakakindawa n’eritibitwako. Abanya Hussi abo mubya isibalimw’isaga luholo, kandi isihali ekyangimanirabo. Ebirimo mike oluhi lwatsukire, Ziska embangyi oyo mwahola; nikwa Prokopiyo, oyuwabya nayo inimbangyi kandi ini mwebembetya w’oluhi oyuwasi amalwa ngayo, kandi n’omu bindi bindu ini mulemi kwilabaye, mwatwala omwanya wuwe. OO 116.1

Esyonzigu sy’abanya Bohemia babere baminya bati omulwi oyulibene kw’ameso aholire, mubalangira akayisa ikamabanika busana n’erisubulya ebyo babya ibabiritalya. Neryo Papa mwahira ekakambano y’erilwa n’abanya-Hussi, neryo kandi erihe inene mulyatumwa eBohemia, liriryo mubakindwa kutsibu. Mubaswahiraho eyindi kakambano. Omu bihugo eby’obunya Papa eby’omu Busungu ebyosi abalume, esyombulo, eby’amalwa mubyahindanibwa. Ebitunga binene-binene by’abandu mubyagenda ewa Papa ibanasikire bati lero erilwa oku kanisa ery’abanya-Hussi lyamayahawho. Erihe inene eryo mulyingira omu Bohemia ibanasikire bati bakayakinda. Abandu mubayihindania eritibita kubo. Amahe awabiri aya mubasegeranako hakuhi na hakuhi ahukati-kati kabo ihali olusi. “Erihe rya Papa lyabya ihe inene kutsibu kwilaba, nikwa omu kitswa ky’erisoka olusi, n’eriyalwa n’abanya-Hussi, obu basa ibakasyalwa nabo, mubimana bukutu bamasamalira erihe lirya.” Biri omu Wylie ekya 3, ekihande 17. Neryo oku ndambi eyo obuba obw’eriswekya mubwabya okw’ihe eryo. Isibatagusa ngumi yosi, erihe ly’amaka eryo mubatwika neryo bamapanzikana ng’abalyaswiribawa obutoki obutalangirwe. Emiganzo y’abo minene mubakerwa erihe ly’aba Hussi, ababya bakwamire abatibita, kandi ebinyewa binene mubyawa omu byala by’abakindi abo, neryo oluhi omu kitswa ky’eriletera abanya Bohemia b’obwera, mulwatungisyabo. OO 116.2

Enyuma w’ebirimo mike, ahisi sy’obutabale bw’ogundi Papa, kandi eyindi kakambano muyahiribwaho. Ng’oku kyanabya emigulu y’enyuma, abalume n’eby’erikolesya mubyalusibwa omu bindi bihugo eby’e Busungu ebiri ahisi sy’obutabale bwa Papa. Mubahiraho ebikasona-sona binene okw’abo abangayiyunga oku mubiri owakalire oyu. Obuli mundu oyukagenda oku malwa mubamulaganisya erimubuyira busana n’ebyaga ebyangabya inyakolire n’omu byangabya bikalire bungahi. Abosi abaholera omu luhe mubalaganisibwa ebihembo binene-binene omu lubula, n’abosi abangabala okuluhe mubalaganisibwa eritunga olukengerwa n’obuteke oku kisatiro ky’amalwa. Kandi ekitunga kinene kutsibu eky’abalwi mukyaletwa, neryo bamasoka omutano, bamahika omu Bohemia. Emilondo y’aba Hussi mubasuba enyuma ngabakatibita, neryo abakasyabambirabo bano bamingira ndeke omu kihugo, bamayiganzira ng’abamabirikinda. Neryo erihe lya Prokopiyo mubatunga obwimaniro, bamabindukira esyonzigu esyo n’erilwa nabo. Abalwi bano babaere babiriminya esobi yabo, mubabya omu kilaliriro kyabo bamalindirira eritsukalwo. Babaere bakowa emirenge y’erihe erikasa, nibya isibali balangira aba Hussi, kandi abalwi abo mubahitamo engitsi. Abanya-mwami, abakulu b’amalwa, n’abalwi aba luberera mubagusa eby’amalwa byabo, bamatibita kitya-kitya. Omukwenda wa papa oyuwabya mwebembetya w’omupango w’eriyabambira eBohemia mwalengaho erisunga-sunga erihe eryabiryipanza-panzwa eryo, mwataluka. N’omu anabya alengireho kutsibu, nayo mwabya muguma w’oku bahambawa omu luhe olwo. Erikindwa luba mulyabererera, kandi ok gundi mugulu abakinda abo mubanyega bindu binene. OO 116.3

Ko litya erihe inene, eryatumawa amahanga awakalakalire kutsibu aw’e Bulaya, erihe ery’esyombangyi sy’abalume-balwi, abakangiriribirwe ndeke busana n’amalwa kandi ibanahekire eby’amalwa ebikagunza, mubatibita omw’isaga isibalibaswiribwa na ngumi yosi ey’ekihanda kike ekitawite n’akagala ekikayilwirako kino. Hano habya erikangania obutoki bw’obunya-lubula. Abasa derisyabambira mubaswiribwa obuba obuli endata oku butoki bwa mundu. Oyo oyu wakinda erihe lya Faraho omu Ngetsi y’Omunyama, oyuwaleka erihe ly’abanya Mediani ibatibita bakasaga Gidioni n’erihe liwe like ery’abalume magana asatu masa, oyuwahutatalaya amahe w’omunya Asuria ow’emiyiheko, kandi abya inyabirikakya okuboko kwuwe eriwunzaho obutoki obw’oyukagalaya abandu. Eyo mubabya omu buba bunene, ahabya ishali ekyangita buba: kusangwa Nyamuhanga abiritsatsanga amakuha aw’oyubya inyabirikutimbako: “Nyamuhanga abirigana bo.” Esyonyimbo 53:5. OO 117.1

Abasondoli ab’obunya Papa ibamabiritaluka erikinda kikuba-kuba, neryo mubatwamo erikolesya eribugirana. Mubahika okw’irigana, eryabya lyagoberyebo bamolobera obutoki bw’e Roma, ibakabuga bati bamaha abanya Bohemia b’obwiranda bw’eriyitwiramwo. Abanya Bohemia babya ibabirihiraho esyonzumwa ini bati bamaligana nasyo ibakendibya buholo n’e Roma: Erikangirirya eBiblia butsir’ikakiribwa; Ekanisa yosi eribya n’obwiranda bw’erirya oku mugati n’erinyawa oko bwabu oku mesa y’Omukama, n’erikolesya omubuge ow’abandu omw’iramia; kandi, hamabyaho erikola eby’egali-gali, ekoti y’Ebihano by’e etabalo iyatwamobusana n’abakulu b’ekanisa ng’okuyikatwiramoomuandu wa buli-kiro. Lero Abanya butoki b’obunya Papa mubasalwa “baliga bati ebisakango ebmbini eby’aba Hussi birigawe, nikwa bati obutoki bw’erisoborera nga bikaminyisayaki, n’ibuga ambu eritwaamonga nibya mubongo gungahi, libye ly’endeko ngulu — n’ibuga ambu, iyo Papa n’omukama wekihugo. - Biri omu kya Wylie, ekya 3, ekihande kya 18. Erisegema okw’eki mubasenya oku ndagane, neryo eRoma muyagoba omw’ibisa eky’o banzire erikola omw’iyitwa nga sihali ekiriho n’omu bwibi ebyo yabya isiyiritatunga omu malwa; kusangwa, omw’ibya iniyo yangasoborera ebisakango bya Hussi, ng’oku yanabya iyabirikola oku Biblia, iyangabindwire ebyo bikaminyisaya omu nzira eyangaberererya ebilubirirwa byayo. OO 118.1

Sigsimund, oyu wahotera Hussi bana Yeromu, neryo mwabya mukama w’e Bohemia, kandi n’omu anabya alahirye ati akendilwira obwiranda bw’abanya Bohemia, mwaloly’embere erihiraho obunya Papa. Liriryo abya inyabirigasirwa kike omu butalukirya bw’obuherererya bwuwe oku Roma. Eribuga ebirimo makumi abiri engebe yiwe yabya iyabiryosulamoerikakalikana n’ebirito. Amahe wuwe abya inyabirihwerera n’ebigona byiwe eby’esyombulo ibyabirihwamobusana n’erikakalikana eryabya lyatwere mugulu muli kandi eryabya lititalwamobiguma; neryo litya, abere abiritabala mwaka muguma, mwahola, amasiga ekihugo kiwe ikiri hakuhi n’eribyamooluhi olw’amalwa aw’omu kati, kandi eriwetera abakendisyatabala enyuma syiwe bw’erina errihirirweko ekikorwa ekitunda-tundire. OO 118.2

Ehitabanguko, amanegena, n’eryuta omusasi mubyakanyirra. Kandi amahe aw’abanya-hali mwingira omu Bohemia, n’erikaka-kakania eriri omukati-kati k’ekihanda mulyalolya embere rikingirrirakyo. Ababya basigere ibane bayiketerwa oku ngulu mbuya mubendereribwa erihika okw’itibwa. OO 119.1

Nga bagala babo ab’enyuma, eriyikumira haguma n’eRoma, mulyaleka ebihalyo syayo isyasukukala, ababya ibanamakirire okw’ikirirya erya kera neryo bamayikwikamo ekanisa eyiyitongwere, bamayahulamo “United Brethren (Ab’erihika liguma abali buguma),” Eki mukyakululira kubo kw’eriponwa obuli kitunga eky’abandu. Nikwa erisika lyabo mulitatsinga-tsinga. Ibabirikakwa eriyabana obusayiro omu misitu n’omu mingira, mubabya ibakinahinda-hindana erisoma ekinywa kya Nyamuhanga n’eribya buguma omw’iramia. OO 119.2

Erilaba omu bakwenda aab’embita obu babya bakatuma omu bihugo bite bya mulingo muguma, mubaminya bati hano na halya hane ehitunga ehik’ikiriraya omu kwenene, hike omu muyi ono kandi hike omu olya muyi, nabo ibanemwendereribwa ngabo; kandi omu bitwa ebya Alps mune ekanisa eya kera, eyihandire oku misingyi y’ebyasakirwe, kandi abakayihanaya oku bibi eby’eriramia esisumba ery’e Roma.” — Biri omu kya Wylie, ekitabu ekya 3, ekihande 19. Abandu ababya bakatumwa eriyaminya oko biri eyi n’eyi bano mubangirirwa n’ebitsange binene, neryo erisakangirana mulyatsuka omu kati-kati kabo n’abakristo b’abanya Waludensi. Ibanasikire oku ngulu mbuya, abanya Bohemia abo ibakikala ibanateyirye omu muhindania w’eryendererya lyabo, omu ndambi y’omwirimya munene ow’ekiro ibanatungerere omu kyanya ng’abandu abakategaya engyakya-ngyakya. “Mubagusa akatuli kabo k’omu biro ebibi kutsibu, nikwa ….. Ibakibuka ebinywa ebyatsuka eribugibwa iyo Hussi, Yeromunayo amasuba mubyo, bati hatolere ihalaba ebirimo igana liguma erihika aho butuku bukendisyakera. Bino mubyabya oku banya Taboraiti [Aba Hussi] ng’ebinywa bya Yosefu ku byabya oku bihanda ebyabya omu nyumba y’obunyegwa ati: “Ngendibya namahola, kandi kwenene Nyamuhanga akendisyababungira, n’eribalusya muno.” — Biri omu kya Ibid., ekya3, ekihande 19. “Obutuku bw’erikuningira ekyasa eky’erikumi n’itanu mulyabyamoerikanyirira omu lyolo-lyolo ery’amakanisa aw’aba Brethren (Bagala betu). N’omu banabya ibanemusulusutibwa kutsibu, mubabya ibanemuyitsangurira omw’iluhuka eryuweneho kwilaba. Okw’itsuka ery’ekyasa ekya ikumi n’endatu amakanisa wabo mwahika magana abiri omu Bohemia n’omu Moravia.” — Omu kitabu ekya Life and times of John Hussi ekyasakawa Ezra Hall Gillet, ekya 2, oluyani olwa 570. “Abasigalaho, ababala okw’ihitana ly’eribulegetya ery’omuliro n’omuyali, kubabya baligirwe batya erilangira erikya ly’ekiro ekyo Hussi abya inyabiribugako.” — Biri omu kya wylie ekya 3, ekihande ekya 19. OO 119.3