OLÜHI OLÜNENE

EKIHANDE EKYA 5—JOHN WYCLIFFE

Erikalalirya erisubya buhya ly’emikolere y’ekanisa lyabere lite lyabya hanabyaho esyo kopi sy’e Biblia liriryo syabya nyike kutsibu, nikwa Nyamuhanga mwataliga Ekinywa kiwe eribulegeta. Emyatsi yayo ey’okwenene siyabya y’eribiswa korokoro. Ikyanginamwanguhire erikundula amahulula awabohire ebyinywa by’engebe ng’oku anabya akakyungula esyonyuyi sy’oku manyumba w’omuliki n’erikula esyonyuyi sy’ekyuma sy’omu bisumiryo akamekulya abagombe buwe. Omu mahanga manene aw’e Bulaya abalume mubakunwa omulimu wa Nyamuhanga erisonda-sonda okwenene omulume ng’oku akasonda-sonda eritungo eribisamire. Ibakasondolawa batoke erisoma Amasako Abuyirire, mubasoma emyatsi eyibuyirire eyisakire oko hiyani ehyo n’eryanza inene. Babya bayiteka-tekire eririga ekyakala butsir’isaga ebyangahika kubo. N’omu kyanabyakitibabya isibalitalangira ebyosi byo ndeke, mubatoka erilangira emyatsi y’okwenene minene eyitula iyinatsikire. Ng’abakenda abatumirwe erilwa e lubula, mubahongoka ibanemutsutsaanga emiriki ey’amabebhi n’obutikirirye, n’eribirikira abo abalwe ibane omu bukobe, eribuka batoke erilwira obwiranda bwabo. OO 79.1

Erilusyaho omu ba Waludensi, ekinywa kya Nyamuhanga mukyagunz’ebirimo minene ikinakingirwe omu mibuge eyasibwe abasomire basa, nikwa endambi muyahika busana n’amasako eribindulwa n’erihebwa abandu b’omu bihugo ngabane-ngabane omu mibuge yabo eya kibutiranwa. Ekihugo kyabya ikyabirilaba omu mwirimya nyahinda ow’ahokati-kati k’ekiro. Esyo saha sy’omwirimya syabya isine mulwaho, neryo omu bihugo ebinene mumwabanika ehiminyisyo hy’omusakala w’engyakya owakayasa. OO 79.2

Omu birimo erigana ery’erikumi n’eyini omu Ingilanda mumwahangana “engununu y’engyakya-ngyakya ey’erikalalirya eryuwania emiramirye n’emikolere y’ekanisa.” Iyo John Wycliffe yo wabya w’erimbere eritulawo butunu omu bandu ati emiramirye n’emikolere y’ekanisa yitolere iyuwanibwa, sibusana n’e Ingilanda nyisa, liriryo busana n’abakristo abosi. Erigania inene, akagania eRoma eryo aligirawa eribuga lyabya isiryangahunibwa. Erigania eryo mulyakyungula erihalikana eryabya irikendisyalwamoeriboholwa erya mundu-mundu, ery’amakanisa, kandi ery’ebihanda. OO 80.1

Wycliffe mwatunga eritendekwa erigalihire oku bindu binene, kandi okwiye, erisaga Nyamuhanga yo yabya nzuko y’amenge. Okw’itendekero mwaminyererwa ng’omunya enyikirirya kutsibu eryongera oku syonzunzo syiwe esiminyikere ndeke n’obwegesibwa bwuwe. Omw’ikwa enyota ey’eriminya eyo abya awite mwasonda eriminya obuli kisomo ng’oku kiri. Mwasomesibwa omw’iregekania ery’olulengo lw’endata erikigibawa omu matendekero, omu bilayiro n’omu mikolere y’ekanisa, n’omu bilayiro by’e etabalo, na kwilabirirya eby’ekihugo liwe. Enyuma w’eriryambukana n’emibiri, endundi y’eritendekwa eryo atsuk’itunga lino muyaminyikala. Eriyibegeresya erirengekania ery’eriyipika-pikira oko lulengo lw’endata eryabyaho omu butuku bwuwe mulyamutokesya erihira ebihalyo syabo sy’oko mwisi; n’omw’isoma liwe ekilayiro ky’ekihugo n’eky’ekanisa mwayiteka-teka eryingira omu malwa mangaho-ngaho aw’obwiranda bw’obutulani n’obw’engangirirya/enyikirirya. Omugulu abya inyanawite eby’amalwa eby’ekinywa kya Nyamuhanga, abya inyabirisomesibwa eby’amenge aw’omu matendekero, neryo inyabiryitegererya emisono ey’abanya kisomo ky’omu matendekero. Obutoki bw’ameng’iwe n’eriminya liwe inene mubyaleka obuli mundu inyamusikya, abanywani buwe n’esyonzigu syiwe nibya. Abamukwamire mubasika bati embangyi yabo yiwite obulengekania obulabire obw’abosi abali omu ihanga eryo; n’esyonzigu syiwe mubataluka ng’oku bangagaya omubiri w’erikalalirya ly’eryuwania emiramirye n’emikolere y’e kanisa omw’isukula obutaminya n’obutseke obw’oyukasembalyo. Wycliffe abere akine okw’itendekero erikahulukaya abakayakola emibiri (college) mwasoma Amasako wo kutsibu. Omu butuku obw’erimbere-mbere obwo omugulu eBiblia yabya omu mibuge eya kera, abiyi mubatokesibwa eriyibanira engununuko y’okwenene, eyo abatasomire babya isibangalolako. Neryo enzira muyateka-tekwa busana n’omubiri wa wikiolifu ow’akendisyakola ng’omukalalirya w’eryuwania emiramirye n’emikolere y’ekanisa. Abalume abasomire babya ibabirisoma ekinywa kya Nyamuhanga, kandi babya ibabiribana okwenene kunene okw’olukogo luwe olukahebawa buyira olukanganibirwemwo. Omw’ikangirirya lyabo mubabya ibanemukangania ng’oku banasi okwenene oku kandi babya ibabirisondola abandi erisuba oku kitabu eky’engebe ekyo. OO 80.2

Omugulu Wycliffe ahira amalengekania wuwe w’oko Masako, mwayihira okw’ikubungulawo ndeke omu muhanda ow’amutokesaya erihamba eby’eryiga eby’omu matendekero. Atali akola atya abya inyabiriyowaamoobwaga bunene ebyo aby’akiga omu matendekero n’omulyanabya erikangirirya ly’ekanisa obu lyabya isiririberereraya. Omu kinywa kya Nyamuhanga mwabanamoekyo asangawa inyabirirondekania ikyabiri mubula. Muno mwalangiramoendeka-teka y’omulamo iyiminyikere, kandi Kristo inyahirirweho nga ninayo mutonganiriri musa busana n’omundu, mwayiherereryayo erikolera Kristo, kandi amatwamoerilalagaania emyatsi y’okwenen ey’abana. OO 80.3

Ng’abakalalirya ab’eryuwania emiramirye n’emikolere y’ekanisa abamukwama, okw’itsuka ly’omubiri wuwe, Wycliffe mwatatsuka erilangira aho omubiri oyo akendisyamukolya. Mwatayitegekania erigania e Roma omw’ikangirirana. Nikwa eriyisamulira okwenene mulyatekwa erimuletera erilwa n’amabehi. Abere akalolya embere erilangira amabehi aw’obwa papa kwasosire, neryo kwabya alolire atya embere erikangirirya e Biblia n’omuhwa. Mwalangira ati e Roma yabirilwa oku kinywa kya nyamuhanga bamakwama emikongo y’abandu; mwatsweba abahereri b’ekanisa butsir’isaga ati babiribanda oku Masako, neryo amabuga ati eBiblia yitolere iyabisulirwa abandu, kandi obutoki bwayo butolere ibwahiribwa omu kanisa. Abya mukangirirya oyukatoka kandi oyuwite omuhwa, kandi omutuli w’engulu oyutetitimbira, kandi engebe yiwe ey’a buli kiro yabya yisosire okwenene okw’abya akatula. Eriminya amasako liwe, erikangania amalengekania wuwe omu by’akabuga, obugenge bw’engebe yiwe n’erikola n’amaka n’eriyisikya liwe eritebinduka, mubyaleka abandu bangyi ibamusikya n’erimuhiramo obuyiketerwa. Abandu bangyi babya isibakitsemera eryikirirya eryo babya nalyo, bakalangira obubi obuli omu kanisa y’e Roma neryo mubangirira n’ebitsange ahate eriyibisa-bisa okwenene oku Wycliffe abasukulira, nikwa Abasondoli b’ekikatuliki mubosula erihitana bakalangira bati omukalalirya w’eryuwania emiramirye n’emikolere y’ekanisa ono amtsuka erisikibwa kwilababo. OO 81.1

Iyo Wycliffe abya akanguha eriminyerera amabehi, neryo mwatsongera butsir’isaga ebitsumi ebinene eby’o butoki bw’e Roma bwamutsumamo. Abere anemukola ng’omukwenda w’ekanisa busana n’erisabisya omukama w’ekihugo, mwaganiry’iguma omwatsi w’omukama w’e Bungereza eribya akaha Papa y’omusenga, kandi amakangirirya ati Papa eriyitwala ng’awite obutoki oku balemi b’ekihugo sikilwire omu bulengekania buhikire kandi Nyamuhanga siyo walagirakyo. Ebyo Papa abya akasonda oku bandu byabya ibyabirihitania kutsibu, neryo erikangirirya lya Wycliffe mulyabindula abandu banene ab’ekihugo eryo. Omukama n’abakulu-bakulu omu bwami obwo mubayihamba mutwe-na-kuboko omw’igania Papa eribya n’obutoki oku kanisa, kandi n’omwigana eribana omusenga. Ko litya obutabale bwa Papa omu Ingilanda mubwaswiribwa ekikundi. OO 81.2

Erindi ilolo eryo omukalalirya w’eryuwania emiramirye n’emikolere y’ekaisa oyo ahembako oluhi olwa mugulu muli kandi butasub’enyuma ly’erihiraho ekitunga eky’abakatulawo n’erisabirirya ebyalya n’esyombulo oku bandu. Ekitunga ky’abandu bano mubayilunda omu Ingilanda bamatsandya obukulu n’obubuya obw’ekihugo eryo. Eby’amakolero, eby’enyegesya, eby’esyongeso, ebyosi ebyo mubyasobobera. Engebe y’aba paddiri ey’eribya butsir’ikola mubiri n’eriyisabirirya muyabya iyikanyurura kutsibu emyingirirye y’abandu kandi muyaleka emibiri y’omubongo iyagaywa. Emyusuko muyahwa akagala n’eritsandibwa. Abatulib’engulu abakasabiriraya akalyo n’obuteke bano mubalombererya emyusuko minene eriyikala oku makelezia n’eriyabya n’engebe y’eritendisyatahya kutse eritahibwa, ababuti babo isibataligana nakyo nibya, n’emigulu eminene ababuti nibya isibasi oku mwatsi oyo, Kandi nibya na butsiryolobera erilayira lyabo. Omuguma w’oko ba paddiri b’ekikatuliki ab’erimbere akabuga ati eriyikala oku kelezia n’engebe ey’eribya butsir’itahya kutse eritahibwa ati yirengire olwanzo olw’ababuti n’erikola emibiri y’eka, mwabuga ati: “Tata Wawe n’omu angina yigala-galya oku lukyo lwawe akalira n’erisusumana, na koyo wawe n’omu angina kukangania omubiri owakusunula n’amabere awakulembera, ulebaye uti ukalyatangirirabo, neryo ulolaye eyiri Kristo.” Emitima y’abana muyakala-kala oko babuti babo, Luther ng’oku abya abuyire emigulu eyakwamaho, ati, “Omu bunya-kinyama obutemoka-bundu obu, bakakola ng’omwondo kandi ng’abiti kwilaba eribya bakristo kutse abandu,” Abasondoli b’e kanisa y’ekikatuliki, ng’aba farisayo abakera, ku babya bayirire batya Ebihano bya Nyamuhamga mo bite na mubongo omu mikongo yabo. Emiyi neryo muyabya bihuma, n’ababuti mubanyukurwako abagala n’abali babo. Nibya n’abiyi b’omu syo yunivasite mubatebibwa aba paddiri ababya bakayikangania nga bagenge, neryo bamalombotwa eryingira omu kikundi kyabo. Enyuma w’obutuku, abandi mubayikubyabwomo busana n’eririga bakalangira bati bamatsandya esyongebe syabo n’eriretera ababuti babo b’obulige; nikwa omundu anabya amabiryingira omu kitego ekyo, kyabya kikalire eriswasunukala mukyo. Ababuti abanene bakasaga erilombererya ery’aba padirri abo, mubagana eritwala abana babo b’omu syo yunivasite. Abiyi mubakeha kutsibu omu bikaro bikulu-bikulu by’ekisomo. Amatendekero mwaraka-raka n’obutaminya mubwatabala. OO 82.1

Papa abya inyabiriha aba padiri bano bw’obutoki obw’abandu abalyakola amalolo eriyitondogolera kubo kw’ebibi byabo neryo aba padiri ibaganyirabo. Kino mukyabya nzuko y’erilolo inene. Aba padiri bano ibahengemere okw’ikanyirirya eby’eritungo lyabo babya bayiteka-tekire erihamula bati obuli ngoli y’ebyaga minya ni bya musindoki, amalusibwako olubanza, neryo ekyabya kyalwiremo, amalolo awalengire obubi mwakanyirira. Abakoni n’abera mubalekeranibwa neryo bamanuba omugulu ebihembo ebyangabere ibikahumulikanaya obwaga bwabo binemugendera aba paddiri, ababya bakalusya oku bandu kw’obuwatikya omw’isayisyabo, ibakabuga bati abakagana eribana ebihembo ebyo okw’ilayira lyabo ni bakafiri. N’omukyanabya kiti iwo omubiri w’obu padiri abya w’obwera, obuteke bwabo ibukakanyirira buli ndambi, kandi ebihimbano byabo binene-binene ebikakangabagasanaya, n’ebihulo bisolerenie okusyomesa syabo ibikaminyikalaya ndeke obwera obwabya omu bandu. Kandi banemugunzira obutuku bwabo bw’omwiyuwania, eriyowa n’eryitsemesya ibakatuma omu bandu mw’abalume abatasi ekikakolawa, ababya bakagambula oko by’eriswekera, eritula esyo nganikyo n’eribwira abandu bw’eby’amasekya n’eritaswabayiramo abakanyukurawako aba padiri. Kandi ibwa aba padiri abakasabiriraya obuwatikya ibanahirire abandu batasiki abo b’omu byala byabo neryo bamaleterabo eryikirirya bati olukwamirwa olwosi olw’eribya munya enyikirirya ly’eririga obukulu bwa Papa, eriramya Abasondoli b’ekanisa abahola kera, n’eriha abapadirri bw’ebihembo, neryo bati ekyo kisa kikagunza eribanirabo omwanya omu lubula. OO 82.2

Abalume abasomire n’abanya enyikirirya mubalengaho erikalalirya erihiraho embinduka omu miramirye n’emikolere y’obu padiri eyi bamataluka; nikwa iyo Wycliffe, inyane n’eriminya eryuwene, mwaswirya oku ndina y’ekibi, amabuga ati emikolere eyo yinyini-nyini niy’amabehi neryo yitolere iyalusibwaho. Neryo muhatsuka erikania kukyo n’eribulirirya. Aba padiri ababya bakikala oku kelezia babere banemulaba omu ihanga, bakagulya ehi kadi hya Papa ehy’eribuyira amalolo, abanene mubasondolwa eritika-tika kukyo ngabanginagula omulamo w’omu syombulo, neryo bamabulya ngasibatolere erisondekania omulamo w’oku Nyamuhanga kwilaba erilusyago oku Papa w’e Roma. (Ulebaye Endomeke -1). Abanene mubasweka busana ekinyukuro eky’abapaddiri abakasabiriraya esyombulo, obu mururu wabo mwayitwa ngowatehwa. Mubabuga bati, “Aba padiri n’abahererya b’e Roma bakatulya ng’amahuti-anundu.” Nyamuhanga akenditutsunira, bite bitya abandu ibakenditinda.” — Byasakawa D’augbigne, b.17 ekihande ekya 7. OO 83.1

Eriswika-swika omururu w’aba paddiri abakasabiriraya bano mubabuga bati bakakwama eky’erilangirirako eky’Omulamia, ibakatulawo bati Yesu n’abiga buwe babya bakimanibwaho ebyo bandu babya bakabaha. Eribuga lino mulyalwamo eritsandya ekilubiririrwa kyabo, kusangwa mukyaleka abanene ibasoma eBiblia, eriyiminyira okwenene — ebyabya byalwire omu bindi ebyosi eRoma muyitasimabyo. Amalengekania w’abandu mwakanganibwa Engunuko y’okwenene, ekyabya kilubiririrwa kyabo eribisa. OO 83.2

Wycliffe mwatsuka erisakanga n’erilalagania ebisakango ebikalwa n’abapadiri abaksabiriraya abo, liriryo, isiryaby’isonda liwe erihalikana nabo nikwa eribukya amalengekania w’abandu erilangira erikangirirya ery’e Biblia n’Oyuwasondola erisakangwa lyayo. Mwatulawo ati Papa syawite butoki bw’eriganyira kutse obw’erisangula omundu kw’obukristo kwilaba obu ba hererya bawite, kandi ati sihe mundu oyuwangasangulwa kw’obukristo kwenene atawiwite ng’abiriyiretera eritswerwa na Nyamuhanga. Sihali yindi nzira eyo angatokire erikolesya erikinda eriyipika-pikira lingaho-ngaho ery’obutabale bwa kimweyo n’obw’ekinya-mubiri obwo obu Papa asangawa inyabitsimba kandi obwasangawa ibwabiryira emitima n’emibiri y’abandu banene mo banyewa. OO 83.3

Oku yindi ndambi Wycliffe mwabirikirwa eriyalwira ebitolere omu bilayiro busana n’embita y’e Bungereza eryingirirwa eRoma; kandi abere abirisombolwa ng’omutumwa w’ekihugo, mwagunza ebirimo ibiri inyane omu Budaki inyanemusangasangana n’abakwenda ba Papa. Eno mwaletwa erikanirania n’abahererya b’ekanisa ab’e Fransa, e Italy, n’e Spain kandi mwatunga akayisa ak’eriminya ebiri ekati n’eriminya ebindu binene ebyang’ikere isyasi inyane omu Ingilanda. Mwiga kinene ekyabya ky’erimuwatikya oko mibiri yiwe eyo akendisyakola embere. Abakwenda abalwire omu bikali bya Papa bano mwabasomerako emitsie yinyini-nyini n’ebilubirirwa by’emitondekanirye y’obwa papa. Mwasuba e Bungereza erisuba oku ikangirirya liwe ery’enyuma butunu kwilaba kandi n’omuhwa owalengire ow’erimbere, inyakabuga ati erirumwa, emiyiheko n’amabeehi nisyo syabya nyamuhanga sy’e Roma. OO 84.1

Omu iguma oko bisakango byiwe, akakania oku Papa n’abasolesya buwe ati: “Omu kihugo kyetu bakalusaya oku bandu abera kw’ebike ebikatokesayabo eribyaho, n’ebiminyikalo bigonye binene, eby’esyombulo sy’omukama, ibayirakyo mu sakaramento kandi mo bindu by’omubiri wa Nyamuhanga, nikwa aya ni mabeehi awatakirwe, aw’erilwa oku kwenene, neryo ibakaka abakristo abosi eryikirirya n’erikala ibane n’amabehi aya. Kandi n’omu kyanabya kiti obukama bwetu bwabya buwite ekihahya ky’esy’amagetsi, isihe wundi mundu waby’imirye kusyo, yan’omu padiri musolesya omunya kihugo oyu, omu butuku bute bwa hali, ekihahya eki kikenditekwa erihwaho; kusangwa eryikala akatwala esyombulo erilwa omu kihugo kyetu, kandi syalitaswatuma kandu kosi nikwa lyan’eritakira lya Nyaamuhanga busana n’eriwa liwe.” — Nibya John Lewis, omu kitabu ekya History of the Life of Wycliffe omu lupapura olwa 37. OO 84.2

Abere akanabirisuba omu Ingilanda Omukama w’ekihugo mwamuyiramo mukulu ow’oku lulengo olwa Rekita (Rector/) ow’ e Lutterwort. Lino lyabya isikya indi omukama mwatsemera eribuga liwe eritemoiyinyola-nyola. Wycliffe eriyira omulenge owakowibawa mulyaminyikala omw’ilungula emikolere y’Enyumba y’Eritwiramo esyombanza, kandi n’omw’ibumba-bumba eryikirirya ery’ekihugo. OO 85.1

Mukitatwala mugulu muli eripura erya Papa lite lyamukunukalirako. Ebisakango eby’erilayira lya Papa mubyalebekwa omu Ingilanda - oko yunivasite, oko mukama w’ekihugo, kandi n’oku bakulu b’e kelezia — ebyosi ibikalayira erihiraho emiringo ey’erihunia oyubahulamo mukangirirya w’amabehi oyo. (Bilwire omu General History of te Christian Religion and Church, olupapura olwa 6, ekitswe kya 2, akatwe ka1, akapindi ka 8. Liriryo ebisakango by’erilayira lya Papa ebyo bite byasa, abakulu b’ekanisa (bishops) babya ibabirituma oko Wycliffe eriyamutonganisya. Nikwa ababiri b’oku banya-mwami abalito-balito omu bwami obwo mubamukwamanisya omu kyumba ky’eritwiramo esyombanza; n’abandu ibanatimbire oku kihimbano ekyo n’eriyituda mukyo, neryo abatsweri mubasayisibwa kutsibu neryo bamimania olubanza olwo busana n’akatuku, neryo amaligiwa eriyigendera n’obuholo. Enyuma w’obutuku buke omukama iyo Ediwadi owa 3, oyu bebembetya b’engangirirya/enyikirirya, omu birimo yiwe y’obusyakulu, banza erikolesya erilwa n’omukalalirya w’eryuwania emiramirywe n’emikolere y’ekanisa, mwahola, neryo oyuwabya muteya wa Wycliffe mwayirwamo muhambiriri w’obwami. OO 85.2

Nikwa erihika ly’ebisakango by’erilayira lya Papa mulyalayira n’obutoki Ingilanda eyosi eritwamo nga yikendihamba n’erihira oyuwire oyo y’omu muliki kutse eyihi. Ebihano bino byabya bikahamulira iguma erimuhanika oko muti. Mukyabanika ndeke-ndeke kiti Wycliffe ebiroebite bya hali akayalibawa erihitana ly’e Roma. Nikwa Oyu oyukaniraya owakera ati, “Siwubahe, … Ingye indi ngabo busana nawe” (Enzuko 15:1), kandi mwakakya ebyala byiwe eriteya omugombe wuwe. Oluholo mulutasira omukalalirya w’eryuwania ekanisa oyo, nikwa oko papa oyuwalagira erimubulegetya. Iyo Gregory owa 11 mwahola, n’abanya kanisa ababya ibabiriyisonga-songerya haguma busana n’eritonganisya iyo Wycliffe, mubararanga. OO 85.3

Obubuya bwa Nyamuhanga mubwabya ibukinatabere oku bindu ebikabya eriha akayisa busana n’erikula ly’erikalalirya erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa. Oluholo lwa Papa Gregore mulwalwako erisombolwa ery’aba papa babiri abawitenemoobuha. Amatoki abiri awakalwa, obuli butoki ibukayambahula buti ni butakola-ilolo, litya obukabuga buti ni bwowa. OO 86.1

Obuli muguma w’oku babiri abo mwakokya abali bayiketerwa erimuwatikya erilwa n’omwinyikiwe olya, kandi inyakakaka erilayira liwe omu bya kalibuli oko nzigu syiwe, n’erilaganisya oluhimbo lw’elubula oko bakamuwatikaya oluhi olwo. Ekindu kino mukyatsekya obutoki bw’obwa papa bo kutsibu. Ebikundi ebikalwa ebyo babya ibinawite ebyosi ebyo bangatoka eribambirana, neryo busana n’obutuku Wycliffe mwabya n’erihumulikana. Aba papa abakalwira ekitumbi mubagusiranako ebitsumi n’erihaya n’esyonyusi sy’omusasi musyutika bakalwira erisonda lyabo. Ebyaga n’ebituwene binene mubyosula omu kanisa. Omu mugulu oyo omkalalirya w’eryuwania ono, abere ane aho ahumulire omu bulisya bwuwe obw’e Lutterwort, abya inyanemukolera iguma n’omuhwa erilusya amalengekania wabo w’oko ba papa abakalwa bahirew’oku Yesu, Omunya-mwami w’Obuholo. OO 86.2

Eriyigabulamon’erikaka-kakania n’erikanyirira ly’erinyukura eryalwamwo, mubyateka-teka enzira busana n’eribindula emiramirye n’emikolere y’ekanisa omw’itokesya abandu erilangira obunya Papa ng’oku busosire. Omu luyani olw’alalaganaya, olukabuga luti obutayitegererania obw’aba papa, Wycliffe mwabirikira abanduerilangira aba padiri ababiri bano ngasibalikanaya okwenene omw’ibuganganako owundi ati munyikiwe ni nzigu ya Kristo (anti-christ) Mwabuga ati, “Nyamuhanga syangasyaliga enzigu eritabala omu muguma w’oku ba padiri abasosire batya aba, nikwa… mwagabanisya ababiri, abandu, omu lina lya Kristo batoke erikindabo ndeke abosi.” —Bilwire omu Life and Opinions of John de Wycliffe. vol. 2 p.6 ekyasakawa R.Vaugan OO 86.3

Wycliffe, nga Mukama wuwe, mwatula engulu yowene oku bera. Mwatayowa eritulugania ekyaakkala ky’omu bulisya bwuwe obwa Lutterwort lisa nga likagunza, mwatwamo ati kitolere ikyatwalwa omu buli kitsweka ekya Ingilanda. Erilangira ati kino kikabererera, mwatekateka ekikundi eky’abatuliri, abalume abolo kandi abyiherereye oku Nyamuhanga, ababya banzire okwenene kandi abateyistutsa kindi erilusyaho erigalihyayo. Abandu bano mubagenda ehosi-hosi, ibakakangiriraya omu myanya ey’ehitale, omu syonzira esy’omu miyi minene-minene, kandi n’omu syonzira sy’omu ihanga. Mubasondekania abakekulu n’abasyakulu, abalwere, n’abera, neryo bamasukulirabo omwatsi mubuya ow’olukogo lwa Nyamuhanga. OO 87.1

Ng’omukangirirya w’olulengo olwa Profesa oyukakangiriraya engangirirya/enyikirirya (theology) oko yunivasite eya Oxford, Wycliffe mwakangirirya ekinywa kya Nyamuhanga omu byumba binene-bninene eby’oku yunivasite eyo. Mwakangirirya okwenene okwo oku bigi buwe obu abya akakangirirya n’obuyiketerwa bunene indi mubamwahulamo “musomi w’engulu oyulengire lulengo (The Gospel Doctor)” Nikwa engebe yiwe enyinene yabya eribindula ebyasakawa by’omu mubuge w’olungereza. Omu mubiri owa Oku kwenene n’eriminyisya ery’Ebyasakawa, mwakangania ng’oku anzire eribindula eBiblia, obuli mundu w’omu Ingilanda anatoka eriyisomera, omu mubuge owu abutirawamo, emibiri y’eriswekera eya Nyamuhanga. OO 87.2

Nikwa oku ndambi eyo omubiri wuwe mwimana. N’omu anabya atali ahikya ebirimo makumi ndatu ey’obukulu, erikola butaluha, erisoma, n’eribambirwa ery’esyonzigu syiwe mubyamutsekya n’erimuyiramo musyakulu isyali ahika. OO 87.3

Endwala-nzibu muyamuhamba. Omwatsi oyo mwatsemesya kutsibu aba padiri ababya bakakasabirirya obuwatikya. Litya mubalengekania bati akendiyisubamo inyanemulira busana n’ekibi ekyo abya inyabirikola oku kanisa, neryo mubanguha eriya aho akesirye eriyahulikirira eritondogola ly’eriyisubamo liwe. Abakwenda erilwa omu bitunga bini eby’e enyikirirya n’abimaniri b’ebyaganda omu etabalo, muibatimba oku mulume oyu oyu babya bakalengekanyako erihola. Neryo bamabuga bati, “Oku minywa yawu kuminyikere oluholo, minyerera ebihalyo syawe, neryo lino itune hano wuyisubemo, ulwike ebyosi ebyo wabya wukabuga erituhutalya.” Omukalalirya w’eryuwania ekanisa oyo mwahulikirira n’obukutu; neryo mwasaba omutwaniri wuwe erimusingika oku ngyingo yiwe, neryo inyanatungererebo n’eritekana ibanalindirire eriyisubamo liwe, mwabuga, omu mulenge owasikire kandi owakalire owabya akaleka ibasukana, ati: “Sinendihola, nikwa ngendibyaho; kandi inakangania emibiri mibi ey’aba padiri abakalusaya oku bandu kw’esyombulo n’ebindu.” — Bilwire omu D’aubigne,’ ekitabu ekya 17, ekihande ekya 7. Ibanahunerere kandi esisoni isinemukunungulabo, aba padiri abo mubanguha erilwa omu kyumba ekyo. OO 88.1

Ebinywa bya Wycliffe mubyabererera. Mwasubira amabyaho erihira omu byala by’abandu b’omwihanga liwe mw’eky’amalwa ekirengire obutoki erirwa n’e Roma — erihabo eBiblia, omukwenda oyuwasombolawa erilwa e lubula erimemkulya, eriha ekyakakala, n’eritulawo oku bandu. Muhabya emikangyi minene kandi eyikala-kalire erikyurukwa omw’iberererya omubiri ono. Wycliffe mwatsekibwa amakoni manene; mwaminya ati akisiya birimo mike kutsibu inyahola; mwalangira erihalikana eryo abya inyakayasangasangana; nikwa inyakasikibawa eriyilaga ly’Ekinywa kya Nyamuhanga, mwaloly’embere isyakwire buba. Omukagala akosi ak’eriminya liwe ery’amenge, inyoswire obuminya, abya inyabiririndwa n’eriteka-tekwa Nyamuhanga busana n’omubiri owalengire eyosi eyabya inyabirikola oyo. Omugulu ekikristayo ekyosi kyabya kyoswiremoobutsumbu-tsumbu omukalalirya w’eribindula `emiramirye oyo, inyane oku mubiri wuwe w’obukulu e Lutterwort, isyalitsomana ekihunga ekyabya kikamubuhirirako eyihya, mwayihira oku mubiri wuwe ow’ayisomboleraya. OO 88.2

Neryo hakiri, omubiri wuwe mwahwererera — embindula y’e Biblia ey’erimberembere erikolwa omu mubuge w’olungereza. Ekinywa kya Nyamuhanga mukyakyungulwa omu Ingilanda. Litya omusubasubania oyo mwataswasaga eribohwa kutse erihanikwa. Abya inyamabirihira omu byala eby’abengereza mw’ekyakakala ekitendisyalimibwa. Omwiha eBiblia y’oku bandu be wabo, mwabya inyamakola kinene eritsutsanga emiriki y’obutaminya n’obubi, na kwilab’aho erikundula n’erisumba ekihugo liwe, erirengire erikinda eryosi eryamabiritabya omu bisatiro by’amalwa. OO 88.3

Erisakanga ebitabo by’omu kyuma isriri lyaminywa, esyo kopi sy’e Biblia musyakanyirira lyolo kandi omu nzira eyikaluhaya. Abandu mubabya n’eryanza inene eritunga ekitabu ekyo, indi abanene mubayitsungira omu mubiri w’erisakangayo, liriryo abakakoporerayo ibakakalirirawa erisakanga esyo kopi singana n’esyo bandu babya bakasonda. Abaguma b’oko bateke ababya bakagulayo ibakasonda eBiblia eyiluyirirene. Abandi ibakagula akitsweka kike. Emigulu eminene amahika amanene inyakayiterana erigula ekopi yayo. EBibliya ya Wycliffe ku yabya yingire yitya omu miyi y’abandu mu yitya. OO 88.4

Erisaba abandu bw’eriyirengekanirya mulyabukyabo okw’itendiyolobeka mabuli-buli oku syonyikirirya sy’ekikatuliki. Ouo ndambi eyo Wycliffe mwakangirirya esyo ngangirirya esiri sya kiabahakani ng’erilama erilaba omu Kristo, kandi n’amasako eribya isyali mo kisobire. Abatuli b’engulu obu atuma erikangania ng’oku mubagaba eBiblia n’ebindi bisakango eby’omukalalirya w’eryuwania emiramirye oyo byo ndeke, enyikirirya nyihya eyo muyaliwa hakuhi kiguma ky’akabiri eky’abandu b’omu Ingilanda. OO 89.1

Eribanika ly’Amasako mulyaletera abanya butoki b’ekanisa b’obulige. Babya litya ibamayasanga-sangana n’ekitunga ky’obutoki obulengire obwa Wycliffe — ekitunga ekyo eby’amalwa byabo bikendihalako. Oku ndambi eyo omu Ingilanda isimukiri kilayiro ekikakakiraya eBiblia kusangwa erilwa enyuma isyiri yatalalaganibwa omu mibuge y’abandu. Ebihano ng’ebyo neryo enyuma waho mubyahiribwaho n’erikakwa. Obwo, aba padiri n’omubanakola ekikatokekana, muhalabaho omululu ihane omuyisa w’erilalagania Ekinywa kya Nyamuhanga. OO 89.2

Kandi Abasondoli b’ekikatuliki abo mubalonda erihunia omulenge w’omukalalirya w’eryuwania ekanisa. Mubalengaho erimukokya omu syo ndeko isatu esy’eritwa esyombanza neryo ibanamutswera, isinemutaluka erimbere, endeko ngulu ey’aba bishop, muyatwamo yiti ebisakango biwe birimo erikangirirya ly’amatebo, neryo ibabiriyibindulirya omukama oyuwabya mulere omu birimo iyo Richard owa kabiri, mubatunga erilayira erikalwa ouo mukama oyo erihira omundu wosi y’omu muliki oyuwite esyongangirirya esitere oku kikatuliki. OO 89.3

Wycliffe mwabugira omu ndeko ngulu ey’abakulu b’ekanisa n’omu ndeko ngulu y’ekihugo eyikategeka n’erilabya ebihano; butsir’isaga mwatsweba emitondere y’erikoleramo ebindu embere w’endeko y’ekihugo neryo amasaba ati hatolere ihabya eribinduka oku bitsumi te-te-te ebyo kanisa yikalayira. Omu butoki obukatokesaya abandu erimwikirirya, mwakangania eriyikukumba n’ebyaga eby’ekitumbi ky’obunya Papa. Esyonzigu syiwe musya sulusuta. Abanywani ba Wycliffe n’abakaliga ebyiwe babya ibabirikakwa eryoloba, neryo babya ibanasikire bati omukalalirya w’eryuwania ekanisa iyowenewene, omu birimo yiwe y’obusyakulu, inyane iyuwene kandi isyakiwite munywani, akendyunamira amatoki awabiryihambania mu buguma awa eetabalo n’ekanisa ayo. Nikwa omu kitswa ky’eki, abakulu b’e kanisa mubakindwa. Endeko y’ekihugo ey’ikategeka ebihano, yabere yabirihulikirira erisaba lya Wycliffe erikatingitiranaya ekihugo, muyalusyaho ekilayiro eky’eryendererya ekyo, neryo omukalalirya oyo mwasubira amatunga obwiranda. OO 90.1

Engendo eyakasatu mubamuleta erisyaswatonganisibwa, lero embere w’omukulu oku bakulu b’ekanisa abosi omu bukama. Hano muhatabya eriyirirwa olukeri erilwa oku kanisa. Lero hano eRoma yangakindire, n’omubiri w’omukalalirya w’eryuwania ekanisa oyo abya w’eribandwako. Abakulu b’ekanisa kubabya balengekanirye batya. Bamatoka eriberererya ekilubirirwa kyabo, Wycliffe inyakendikakwa erilwika esyongangirirya syiwe, kutse inyakendilwa omu kyumba ky’eritwiramo esyombanza inyakayahisibawa. OO 90.2

Nikwa iyo Wycliffe mwatahanika; mwabya isyangalwika. Butsir’isaga mwimanira okw’ikangrirya liwe neryo amagania ebyo abakamwendereraya babya bakamuhirako. Isyakiyilangira, mbwino nga niwa kitsumbiki, kutse nga hali mukonga wahi, mwahababira abamuhulikirire b’oko Kitumbi ky’esyombanza sy’elubula, neryo amahira eritebererya n’amabehi wabo by’oku bipimo by’okwenene okutendisyahwaho. Obutoki bw’Omulimu Abuyirire mubwaminyikalibwa omu kyumba ky’endeko ekyo. Akahuna akakalwa oku Nyamuhanga mukahika oku bahulikiriri. Mubabanika nga sibawite butoki obw’erihuluka erilwa omu mwanya oyo Ng’emisoha eyilwire oku buta bwa Nyamuhanga, ebinywa by’omukalalirya w’eribinduka mubyatsimita emitima yabo. Erimutwira olubanza bati awire, eryo babya ibabirimuhirako, iyo omu butoki obukatokesaya omundu eriyitegererya, mwabasubuliryalwo. Mwababulya ati, busana naki mubalengaho erilalagania amabehi wabo? Busana n’eryanza ebindu, erigulya olukogo lwa Nyamuhanga? OO 90.3

Okw’igunzerera mwabulya ati, “Mukalengekanaya muti mukalwa nandi? N’omusyakulu oyu lindirire kasuka? Iyihi! Mukalwa n’Okwenene — Okwenene okubalengirye akagala, kandi kukendibakinda.” — Byasakawa Wylie, ekitabu ekya 2, ekihande ekya 13. Abere abiribuga atya mwalwa omu luhinda-hindano olwo, kandi muhatabanika na muguma w’oku nzigu syiwe oywabya alengireho erimukakirya. OO 90.4

Omubirri wa Wycliffe abya inyakayahwa; ebendera y’okwenene eyo abya inyamabiriheka busana n’wendambi nyiri yabya iyikisiya iyatoga omu byala byiwe; liriryo inyakinawite eriha obwimiri busana n’engulu yowenene habw’endambi nguma nyisa. Okwenene kwabya inikw’eritulwa omu mwanya eyabya isiyiro ly’obukama bw’amabehi. Wycliffe mubamubirikira eriyatongana embere sy’ekitumbi ky’esyombanza ekya Papa eRoma, ekyabya kikikala kikuta omusasi w’abagombe ba Kristo. Abya inyanasi akabi akabya kakamumusayisya, nikwa abya inyakendiriga eriyayo ku kitalibya kiti mwahambwa obulwere obw’eritoga k’woluhande luguma obwabya bwamulemesirye erigenda. Nikwa omulenge wuwe n’omu anabya abere butsiry’owibwa eRoma, abya inyanginakania omu nyawalihwa, neryo mwatwamo erikola eki. Inyane oku kyaganda kiwe eky’obukulu, Ombinduli w’emiramirye oyo mwasakangira Papa y’enywalihwa, eyo asaka inyanemukolesya omulenge w’erisikya n’omulimu w’obu Kristo, nikwa eyabya yikapura busana n’eriyibimbya-bimbya n’emiyihalambo y’ekitumbi kya Papa. OO 91.1

Mwabuga ati, “Kwenene ngasima eribohola n’eritulira obuli mundu omwatsi w’okwenene oku nyiwiteko, na kwilabirirya oku mwimaniri w’ekanisa ey’e Roma: ingalengekania ng’uwene kandi ngahikire, akendiligana n’enyikirirya yage kutse amabya omwatsi oyo amabya inyawire, akendilungulawo. OO 91.2

“Erimbere, ngalengekanaya nyiti engulu yowene ya Kristo niyo mubiri owosi ow’Ebihano bya Nyamuhanga…. Ngatwala kandi ngasikaya Bishopu w’e Roma, iyo ng’o mwimaniri wa Kristo oku kihugo kino, eribya inyabohirwe oku bilayiro eby’engulu yowenene kwilaba mundundi. Kusangwa obukulu omukati-kati k’abakwenda ba Kristo sibwabya omu bitsumbi n’erisikibwa ery’oku kihugo, nikwa omu’ibya hakuhi kandi n’omw’ikwama Kristo omu ngebe yiwe n’omu ngeso syiwe…. Kristo, endambi eyo aberamooku kihugo kino, abya mwera kutsibu, inyakagana n’erisegerya obutabale n’ebitsumbi by’ekihugo…. OO 91.3

“Sihali mundu muyiketerwa oyutolere erikwama Papa kutse omuguma w’oku bandu babuyirire wosi, nikwa ng’esyonzumwa esiri ng’esyo esirekire inyakwama Omukama Yesu Kristo; kusangwa iyo Petero n’abagala ba Zebedayo, babere basondya olukengerwa ky’ekihugo, omu kitswa ky’erilaba omu bisamdo bya Kristo, mubasobya, neryo busana n’ekyo omu syosobi esyo situtolere erikwamabo…, OO 92.1

“Papa atolere inyasigira obusondoli n’obutabale bw’ekihugo bw’atabali b’ekihugo, neryo inyanakola omubiri wuwe ow’obuhererya bw’ekanisa bwo ndeke; kusangwa Kristo kwakola atya, kandi na kwilabirirya omu bakwenda buwe. Neryo, namabya inasobirye omu nguma oku myatsi eyi, ngaliga erilungulwa, n’omwitibwa, kyamabya iko kitolere kitya; kandi namabya inakola omw’anza lyage n’omwisonda lyage ery’omubiri, nangayitwere embere sy’omukulu w’ekanisa eRoma; nikwa Omwami Mukulu anyibungire n’erinyikakirya, kandi abirinyikangirirya eryolobera Nyamuhanga kwilaba eryolobera omundu.” OO 92.2

Omw’igunzerera mwabuga ati: Wuleke tusabe Nyamuhanga wetu, tuti akendibukya Papa wetu iyo Abani (Urban) owa 6, ng’oku anatsuka, neryo iyo n’obu akakola nabo omubiri w’ekanisa batoke erikwama Omwami Mukulu wetu Yesu Kristo omu ngebe n’omu ngeso; ibanakangirirya abandu bo ndeke-ndeke, neryo kandi nabo ibanakwamabo omu nzira ngyimerera.” Byasakawa John Foxe omu kitabu ekya Acts and Monuments/ ekitabu ekya 3, esyompapura esya 49 na 50. OO 92.3

Wycliffe kwabya akanganirye Papa n’abakadinali buwe obwolo-bwoho n’eriyibombeka lya Kristo, amakanganiabo kandi n’abakristo abosi emabagani eyiri ahukati-kati kabo n’Omukama oyu babya bakayambahuliramoeribya bakwenda buwe. OO 92.4

Wycliffe mwabya inyakaganiraya iguma ati engebe yiwe yikendibya buguli bw’eryikirirya liwe. Omukama, Papa, naba bishopu mubahambana mutwe-na-kuboko erimugunzaho, kandi mukyaminyikala nga hakiri migenda mike misa erihanikwa. Nikwa omuhwa wuwe mwatatsinga-tsinga, Mwabuga ati, “Busana naki mukakanaya okw’isonderaya embita y’erikwa busana na Kristo yo hali?” Mutule engulu ya Kristo y’oku ba padiri ab’emiyihalambo, n’eryitibwa busana n’eryikirirya siryendibabalako. Muti! Ingye ngabyeho kandi inyine bukutu?.... eyihi na hake! Leka engume yinyiweko, nganalindirireyo.” Biri omu Daugbigne’, ekitabu ekya 17, ekihande ekya 8. OO 93.1

Nikwa obuteya bwa Nyamuhanga bwabya ibukine oku mugombe wuwe. Omulume oyuwabya inyamabirigunza mugulu muli inyanemulwira okwenene butsir’isaga, engebe yiwe iyikikala iyine oku kalerembo mwatabya oyukendisyitibwa omw’ihitana ly’esyonzigu syiwe. Wycliffe mwatarondekania na hake eriyibisa, nikwa Omwami Mukulu mwabya muteya wuwe; neryo litya, omugulu esyonzigu syiwe babya ibabirisika bati lero bamayamwita, okuboko kwa Nyamuhanga mukwamulusya aho bangahika. Abere ane omu kanisa yiwe e Lutterwort, abere inyane hakuhi eriyahererya oku mesa y’Omwami mukulu, mwawa, inyamabiriswiribwa obukoni bw’eribasa kw’oluhande, neryo omu butuku bukuhi engebe yiwe muyatswekana. OO 93.2

Nyamuhanga abya inyabiriha Wycliffe y’omubiri wuwe. Abya inyabirihirra ekinywa ky’okwenene ky’omu buno bwuwe, kandi mwamuteya ekinywa kino ikyanahika oku bandu. Engebe yiwe muyateyibwa, kandi n’emibiri yiwe muyakakibwa, erihika ahu musingyi atsimbawa busana n’omubiri munene ow’eriyuwania emiramirye n’emikolere y’ekanisa. Wycliffe alwa omu butaminya obw’Emigulu y’Omwirimya. Sihabya wundi wabya watsukire erilabamo ayu agendeko erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa. Mwakulibwa nga Yoane Omubatisya busana n’eriberererya omubiri ow’engabane, mwabya kiminyikalo eky’emigulu mihya. Kandi ibwa omu mikolere ey’okwenene eyo aby’akakangania mwabya buguma n’eriluyirirana eryo abakalalirya ab’eryuwania emiramirye abamukwama babya batitamulengyamwo, kandi nibya n’abandi eyo babya batitahikako, n’omu birimo igana eyakwamaho nibya. Omusingyi mwahandwa amatobera n’erigaliha ndeke, ekisumba ky’omubiri mukyakokotibwa ndeke kandi inikya kwenene kundu, isikiriyitsutsa erisyaswahimbwa buhya abo abasa enyuma syiwe. OO 93.3

Omubiri munene owu Wycliffe atsuka, owabya w’eribohola amalengekania n’obwenge, n’eriyira mo ba bwiranda ebihanda ebyabya ibyabiribohwa omu miriki y’erikinda ly’e Roma, engununuko yago yabya omu Biblia. Muno nimomwabya engununuko y’olusi olw’emiyisa, olwabiribya ilunemusenda ng’amagetsi w’engebe habw’ebirimo minene erilwa omu kyasa ky’ebirimo eky’ikumi n’eyini. Wycliffe mwikirirya Amasako Abuyirire n’eryikirirya eriteko itika-tika ati n’ibisulirwa erisondwerwe ery’erisonda lya Nyamuhanga, ng’emikolere y’eryikirirya eyikagunza. Abya inyabirisomesibwa eritwala ekanisa y’e Roma ng’obutoki obutekola sobi obw’obunya-lubula, n’eririga butsir’ibulirirya erisikya erikangirirya n’emitsye yayo nga yibuyirire eribuga ebirimo kigonye; nikwa mwabinduka okw’ebi ebyosi erihulikirira ekinywa kya Nyamuhanga ekibuyirire. Buno nibwo bwabya butoki obu abya akabwira abandu eriminya. Omu kitswa ky’ekanisa erikania erilaba omu Papa, mwakangania ati obutoki obw’okwenene busa w’omulenge wa Nyamuhanga akakanirya omu kinywa kiwe. Kandi mwakangirirya ati eBiblia s’ibisulirwa liteko nzolo ery’erisonda lya Nyamuhanga kisa, liriryo ati Mulimu abuyirire musa yukasoborerayo, kandi ati obuli munduniw’eriy’igira olukwamirwa luwe erilaba omw’isoma ebyo yikakangiri-iraya. Kwabya abindwire amalengekania w’abandu erilusyago oku papa n’oku kanisa y’e Roma n’erihirawo oku Nyamuhanga atya. OO 94.1

Wycliffe abya muguma w’oku basubasubania b’emiramirye bakulu-bakulu ab’erilungula. Omw’igaliha ery’amenge, omw’ibya n’amalengekania awalungukere, omw’isika okw’imanira oku kwenene, kandi n’omw’imana malume-lume erilwirakwo, ni bake ababya basire enyuma syiwe ababya balingirirene nayo. Engebe eyiteko kahinira, obutaluha erisoma n’erikola, obugenge obute kw’igulwa n’olwanzo oluli ng’olwa Kristo n’obuyiketerwa omu mubiri wuwe niyo yabya mibere y’oyuwatsuka omubiri w’eryuwania emiramirye n’emikolere y’e kanisa oyo. Kandi ibwa ihabya n’omwirimya mungaho-ngaho n’eritsanda ly’emibere n’emitsye y’abandu ebyabya omu butuku obu akuliramwo. Emibere ya Wycliffe ni bwimiri obw’obutoki bw’Amasako Abuyirire obukegesaya n’eribindula engebe. EBiblia niyo yamuyira ng’oku abya asosire. Erirengaho erihamaba emyatsi y’okwenene ey’Eribisuirwa likaha omundu eribya muhya-muhya n‘ow’olukanda omu byosi. Likagalihaya obulengekania, iryatokesya omundu erilangira ebindu byo ndeke, kandi iryaha eritwamo erihikire. Erisoma amasako likendyuwania obuli irengekania, eriyowa, n’eriha eribya n’amaha erirengire eryo erisoma ebindibindu lyangaha. Likaha omundu y’erisika omu ky’akalubirira, omw’iyiyinia, omw’ibya n’omuhwa, n’omw’ibya n’akagala; likeraya emibere n’eryuwania engebe. Erisoma amasako n’omutima muguma, erireta obulengekania bw’oyukigawo bwo hakuhi n’obulengekania obutawite busubuliro, lyangahirire omu kihugo mw’abandu abawite akagala akalengire n’obulengekania obukakola ndeke, iho hane n’eribya n’Ebihano eby’omubongo, ebilabire ebyo eritendekwa ery’eritoka ery’amenge w’abandu likaha. Omusakangyi w’esyonyimbo ati, “Erikumbula ly’erikangirirya lyawe rikaleta ekyakakala, kandi rikaleta amenge busana n’abatasi ki.” Esyonyimbo 119:130. OO 94.2

Esyongangirirya esyo Wycliffe akangiriraya musyalolya embere erilalagyhanibwa habw’omugulu; abakwami buwe abasibwe ng’Abanya-Wycliffe (wycliffites) n’aba Loladi mubatatalaba omu Ingilanda hasa, nikwa mubayitsatsanga n’omu bindi bihugo, ibaheekire amenge w’engulu yuwene. Oku ndambi eyo omugulu omwebembetya syakiriho, abatuli b’engulu abo mubakola n’omuhywa munene kwilaba ogu babya nago enyuma, n’ekinzigiri ky’abanduibakanguha busana n’erihulikirira erikangirirya lyabo. Abaguma b’oku b’olukengerwa kutsibu, na mukali omukama nibya, babya baguma b’oku babinduka. Omu bitsweka binene mumwabya eribinduka kwenene omu ngeso sy’abandu, kandi n’ebisosano by’obunya-roma mubabilusya omu makanisa. Nikwa obutuku bute bwa hali ekihunga kiteganyira eky’eryendererya mukyakunukalira okw’abo ababya balengireho eryikirirya eBiblia ng’omusondoli wabo. Abakama b’ebungereza bakasonda eriyira obulemi bwabo mubwa mani omw’itunga obuwatikya bw’e Roma, mubatatika-tika erihongayo ababinduli b’emiramirye abo. Busana n’endambi y’erimbere omw’ibyaho erya Ingilanda mukyahiribwaho indi habye omuti w’erihanikako abakwenda be’engulu yowene. Eryita abakwami ba Kristo mulyakanya. Abakalwira okwenene, ibabiribandwako kandi ibanemunubibwa, ibakakwama eryuta ekiriro kyabo k’y’omu matwe w’Omwami Mukulu w’e Sabaoti. Ibakahigawa ng’esyonzigu sy’ekanisa kandi ngabagobya oku bukama, mubaloolya embere n’erikangirirya omu myanya ey’embita, ibakabana obuwamo ng’oku kyanangatokekana omu miyi y’abera, kandi eyindi migulu ibakayibisa n’omu mingira w’ebinyama n’omu myangalu. OO 94.3

N’omu hanabya ihane ery’eryendererya eririmoerihitana inene, erigania eririmoobwolo-bwolo, obuta-tika-tika, n’obuyiyinia bakalwa n’ebyaga by’ekinyukuro ebyabya omu enyikirirya y’ery’ikiririrya mukyalolya embere irinemubugibwa habw’amagana w’ebirimo. Abakristo ab’omugulu owa kera babya bawite eriminya ery’okwenene like buyira, nikwa babya ibabiryiga eryanza n’eryolobera ekinywa kya Nyamuhanga, kandi mubagalibwa n’eriyiyinia busana nakyo. Ng’abakwami ba Kristo omu biro eby’abakwenda, abanene mubalwika eby’obuteke bwabo busana na Kristo. Abaligirawa eryikala omu manyumba wabo mubikalya n’obutseme abagala babo omw’ikirirya abahigirwe ewabubo, neryo nabo banabere bamahiwa, ibakaliga n’ebitsange eryahulwamo syondagangali. Ni kwenene ebigonye n’ebigonye byakubo busana n’erisayisibwa erihitana ery’abakabendereraya, mubalwika eryikyrirya lyabo busana n’eritunga obwiranda, neryo bamalusibwa omu syonyumba sy’omulikiki, ibanambalibirwe esyongyimba esy’abakayisubamo, erikangania eriyisubamo lyabo. Nikwa omuganzo syabya muke ow’ababya bahererya b’obwimiri obutemo erisaga busana n’okwenene ibane omu byuna by’omu manyumba w’omuliki, ibane omu “Bihimbano biri-biri eby’aba Loladi” kandi n’omukati-kati k’erinubibwa n’omu muliro, ibakayisyandira bati bamaganzwamo abahikene eriminya “obuguma bw’eryagalwa liwe,” n’omw’ibo imune n’abalwire omu mahika amateke n’wasomire ndeke nibya kandi n’abalwire omu mahika aw’obwera. OO 95.1

Abimaniri b’ekikatuliki babya ibabiritaluka erikola erisonda lyabo oku Wycliffe omugulu abya inyaneho, kandi n’erimupona mulitahwaho omugulu omubiri wuwe analere buholo omw’isinda. Okw’ilayira ery’Endeko nene eya Constance, enyuma w’ebirimo eyilabire omu makuni ani aholire, amakuha wuwe mwatsikulwa neryo amahisibwa abandu bosi ibanalolire, neribwe lyago mulyawuswa omu kusi akabya hakuhi. Omusakangyi ow’ebitabu owa kera akabuga ati “Akusi kano mukatwala eribwe liwe ly’omu lusi lunene olwa Avon, na Avon yamatwalalyo omu Severn, na Severn yamtwalalyo omu ngetsi eyifundire, neryo lyamagenda omu ngetsi enene. Neryo eribwe lya Wycliffe ku liri litya kikanganisyo ky’erikangirirya liwe, erilalagene omu kihugo ekyosi.” — Biri omu kitabu ekya Church History of Britain/ ekyasakawa na T.Fuller, eitabu ekya 4, ekitsweka ekya 2, akatsweka aka 54. Esyonzigu syiwe musitaminya ekyo ebikorwa byabo ebibi byabya bikaminyisya. OO 95.2

Erilaba omu bisakango bya Wycliffe, John Hussi ow’e Bohemia, mwasondolwa erilwika ebisobire ebinene eby’obukatuliki n’eryingira omu mubiri w’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa. Ko litya omu mahanga abiri ano, awali hali-na-hali kutsibu erindi oko lindi embuto y’okwenene muyabibwa. Erilwa e Bohemia omubiri mwahika omu bindi bihugo. Amalengekania w’abandu mwalolibwa oku kinywa kya Nyamuhanga ekyo babya ibabiribirirwa kera-kera. Ebyala by’ obunyalubula byabya ibikateka-teka busana n’ eribinduka omu miramirye erinene. OO 96.1