OLÜHI OLÜNENE

EKIHANDE EKYA 35—ERITINGWA LY’OBWIRANDA BW’EKITOLERE

(EBILUBIRIRWA BY’OBUNYA-PAPA)….

Obunya-roma litya abaabahakani bakasikayabwo kutsibu kwilaba ebirimo by’enyuma. Omu mahanga ayo eyo obukatuliki butawitire butoki, n’abakatuliki bakalengaho eribuya-buya ibanatoka eritungayo akagala, yiri obutalegana obukagenda bukakanyirira obuhambire oku syongangirirya esikagabula amakanisa awayikatula oku mitondekanirye y’esyondengo sy’obunya Papa; ekirengekanio kikagenda kikahama kiti nibya ka situgabene na kutsibu oku syonzumwa esyongulu-ngulu ng’oku abandu babya bakalengekania, neryo bati itwe eririga kake likendituletere eriyitegererania haguma n’e Roma erirengire. Endambi yabya omugulu abapira babya bakasikya obwiranda bw’eriyitwiramo obu batunga erilaba omu buguli bunene. Mubakangirirya abana babo eripona obunya Papa kandi ibakikiriraya bati erirondekania erikolera omu buguma n’e Roma ibukendibya butowa oku Nyamuhanga. Nikwa litya talebaya abandu kubawite obulengekania mbiriri-mbiriri kulyo! OO 563.1

Abakalwira obunya Papa bakabuga bati ekanisa yikakanibawako nabi n’abapira omu kihugo bakabya nga bakaliga ebinyw’ebyo. Abanene bakabuga bati sikihikire eritwir’ekanisa eya munabwire y’olubanza busana n’eby’esyonye n’eby’obukiru ebyabya omu butabale bwayo omu byasa by’ebirimo y’obutayitegererya n’omwrimya. Bakatonganirayo busana n’obutsurumi bubi bwayo bati bwalwirira oku butasoma bw’emigulu eyo neryo ibatongana bati erihabuka ly’omugulu ono lyabiribindula obulengekania bwayo. OO 563.2

Abandi bandu mbwino, babiryibirirwa eriyikaniako lyayo yiti siyekola sobi eryahiribawako obutoki bw’emiyikukumbo buno eribuga ebirimu magana munani? Bate balwikalyo, eribuga lino mulyahiribwako ekikumu omu kyasa ky’ebirimo eky’ikumi na mwenda n’akagala kanene kwilaba ebyabya enyuma. ERoma ng’oku yikabuga n’erisikya yiti “ekanisa muyitakola sobi na hake, kandi nibya, erikwamana n’amasako, siyendisyatasobya na hake” (John L. von Mosheim omu kitabu ekya Insititutes of Ecclesiastical History, ekya 3, ekyasa eky 11, ekitsweka ekya 2, ekihande ekya 2, akatsweka ka 9 omulala owa 17), yangatoka yiti erilwika emisingyi eyatokesayayo omu birimo ey’enyuma? OO 564.1

Ekanisa y’ekikatuliki siyendisyatalwika eriyipambatika lyayo yiti siyirisobaya. Ebyosi ebyo yakola yikendererya ababya bakagana esyongangirirya syayo yikabuga yiti bihikire; neryo siyangasubirira omu bikorwa ebyo hamabyaho omuyisa, kwehi? Taleka esyonyikako esikahiribawaho esyo gavumenti sy’ekihugo silusibaweho, eRoma kandi yisubane n’obutoki bwayo obwa kera, iku hanemwendibya hatya erisubya-buhya ery’obwiti bwayo n’eryendererya. OO 564.2

Omusakangyi wasibwe akabuga oku bulemi bw’obunya Papa ng’oku bukatwala omwatsi owahambire oku bwiranda bw’eriyitwiramo, kandi n’oku mihito eyikasagisaya Amerika busana n’eritoka ly’Ebihano ebikasondola emikolere yayo ati: OO 564.3

“Ni bangyi abaliga erikundikania obuba bwosi-bwosi obw’erisaga ekikatuliki eky’omu Amerika bw’oku bwikirirya kutse oku lwanana. Abali ng’abo sibalilangira kindu kyosi-kyosi omu mitse-na-mibere n’eriyitwala ery’obukatuliki erikalwa n’eryikirirya lyetu eriri lya busa, kutse eritendibana kindu kyosi eky’obuminyereri omw’ikula lyayo. Leka bwano tutsuke erirengeka esyonguma sy’oku misingyi mikulu-mikulu ey’egavumenti yetu n’ekanisa y’ekikatuliki. OO 564.4

“Endagane Ngulu ey’ekihugo erya Amerika yikahereraya obwiranda bw’omundu eriramya kw’akwire muhwa, sihali ekikulu kwilab’ekyo. Papa Pio owa 9, omu nyawalihwa yiwe eyilwire oku kitumbi ky’obunya Papa ey’omukera owa 8, ekirimo ekya 1854, mwabuga ati: “Esyongangirirya nyibi kandi esisobire kutse omw’ibuga nabi omw’ilwira obwiranda bw’omundu eriramya kw’anzire, ni sobi enyibi kutsibu kwilaba — obulwere bubi kwilaba awandi malwere wosi.’ Papa iyan’omuguma, omu nyawalihwa yiwe eyilwire oku kitumbi ky’obunya Papa ey’omukera owa 8, ekirimu ekya 1864, “abo abakahatikana obwiranda bw’omundu eriramya kw’akwire muhwa n’eriramya ly’engangirirya/enyikirirya, mwahulabo mu nye.” Na kandi ati, ‘abosi bakaminya bati mbwino ekanisa siyangakolesya olukako.’ OO 564.5

“Eribuga omu mulenge w’obuholo ery’eRoma omu Amerika siryeminyisaya eribinduka ly’omutima. Yikayiyinaya omugulu yikabya isiwite ku yangayilwirako. Iyo Bishopu O’Conner mwabuga ati: “Obwiranda bw’engangirirya/enyikirirya bukayiyinirawa erihika aho ekikalwa nabwo kyangahiribwa omu mikolere isihatabya eriretera abanya katuliki b’omu kihugo b’omulyambo . . .” Mukulu w’aba bishop owa St. Luis kiro kiguma mwabuga ati engangirirya/enyikirirya eyite ya kikatuliki n’obutikirirya ni malolo aw’eritwa Ebihano; neryo omu mahanga amakristayo eyo abandu bosi ni bakatuliki, kandi eyo engangirirya/enyikirirya y’ekikatuliki ni kitswe kikulu eky’Ebihano by’ekihugo, bikasuyirawa ng’awandi malolo aw’eritwa Ebihano.’ . . . OO 565.1

“Obuli mukadinali mukulu w’aba bishopu, n’omubishopu omu kanisa y’ekikatuliki akalahiraya ati akendisyatula inyanemwolobera iyo Papa. Omw’ilahirya eryo nimomuli ebinywa bino: “Abakalwa oku enyikirirya y’ekikatuliki, n’abakayikatula oku kikatuliki n’abakapona n’erilwa n’omukama wetu oyukakanibawako (iyo Papa), kutse abakendisyasuba omu kitswa kiwe, ngdendisyendereryabo n’eriganiabo ekikatokekana.” Byasakawa iyo Josiah Strong, omu kitabu ekikahulawamo Our Country, ekihande ekya 5, ebipindi 2-4. OO 565.2

Ni kwenene omu bandu abali bakatuliki mune abakristo ab’okwenene. Ebigonye by’abandu omu kelezia banemukolera Nyamuhanga erikwamana n’ekyakakala ekirengererye kubo ekyo bawite. Sibalirigirawa erihamba oku Kinywa kya Nyamuhanga, busana n’ekyo sibalilangira okwenene. Sibali batalangira engabane eyiri ahokati-kati k’obuhererya obulwire oku mutima owaliho n’emihanda y’eriramya n’emikonga. Nyamuhanga akatungerera abandu bolo bano n’olukeri, abandu abasomesibirwe omw’ikirirya ery’amabehi kandi eritetsemesaya. Akendisyaleka amasangya w’ekyakakala inyalaba omu mwirimya kali-kali owatimbire kubo. Akendisyabisulirabo okwenene ng’oku kuli omu Yesu, n’abanene bakendisyimana oku luhande olw’abandu buwe. OO 565.3

Liriryo obukatuliki ng’emikolere sibukiri omu buguma n’engulu ya Kristo litya kwilaba omugulu w’enyuma wosi-wosi omw’ibyaho ly’ekelezia eryosi. Amakanisa w’ekipira ali omu mwirimya munene, kite kitya ibangalangire ebiminyikalo by’emigulu. Ekelezia y’ekinya-roma yabirihika hali omu syondeka-teka syayo n’omu mikolere yayo. Yikakolesaya obuli nzira erilangira yiti yikaminyikalibawa n’erikanyirirya obutoki bwayo omw’iyiteka-tekera amalwa awakalire aw’erisyaswatabala oku kihugo ekyosi, erihiraho eryendererya, n’erisambula ebyosi ebyo obuprostanti bwabirikola. Obukatuliki bukagenda bukatunga akagala oku buli luhande. Talebaya omuganzo w’esyo kelezia n’amanyumba w’erisabiramong’okw’akakanyirira omu mahanga awali ma abahakani. Talebaya amatendekero wabo ng’oku asibwe omu Amerika, abapira ku bakasomeseraya mugo mw’abana babo bungana. Talebaya emikonga y’ekinya-enyikirirya omu Bungereza na ng’oku abandu bakalwa omu syoenyikirirya syabo n’erigenda omu kikatuliki obunakya. Ebindu bino bitolere ibyasisirya abo abakagendera oku misingyi y’Engulu Mbuya. OO 565.4

Abapira babiriyingirya omu myatsi ya kikatuliki n’erigulirana nabo; babiryoloba n’erikolerana n’abakatuliki, ekyo bakatuliki nabo bakasweka bakalangira kikabyaho neryo ibabula ku bakayitegererya. Abandu sibalyanza erismalira emibere-na-mitse y’ekikatuliki n’akabi akangalwa omu kikatuliki eritabala oku maenyikirirya awandi wosi. Abandu ni b’eribukibwa batoke erigana eriloly’embere ery’enzigu y’eetabalo n’ey’obwiranda bw’engangirirya/enyikirirya kwilaba esyonzigu syosi. OO 566.1

Abapira banene bakalengekanaya bati engangirirya/enyikirirya y’ekikatuliki siyinunire kandi bati eriramya lya muyo ni mikonga yiry’aho hu yitya. Hano bakasobaya. N’omu kine kiti ekinya-roma kisegemere oku matebo, siyikanganibirwe omu kisuko kitahehere ekya bundi butoki. Eriramya ery’ekinya-enyikirirya ery’ ekelezia ni mukonga owakatsemesaya kutsibu kwilaba eyindi mikonga. Ebindu ebikangabagasenie ebyo bakakanganaya omu keleziya n’emikonga eyuwenenga yikakakaya obulengekania bw’abandu isibangabya n’erirengekania kubyo ku nabi. Ameso akakurawa. Amakeleziya awakongotere ndeke kandi awakakangabagasanaya, erikwamirirana ly’ebikakolawa, ebiherero ebikolire omu sy’ amagetsi, emyaliro eyikolire omu mabwe w’obuguli bunene, emihakabirye y’oluhimbo omu mbemba eyisombwerwe ndeke, n’ebisosano eby’omu mabwe awabatsire ebikolirwe omu misisndo mutina-mutina bikabuyahiraya. N’ebindu ebyo amatwe akowa bikakura omundu. Esyonyimbo esikimbibawa ni mbuyanga. Emirenge eyitobere ey’esyonanga, eyitulungene mw’emirenge mingyi yikabugirana omu byumba birahakuti eby’ ekelezia omuli ebituhi biri-biri bingyi. Sibyangataluka eritsemesya obulengekania bw’omundu akanabya butsiryosulamoerisaga n’erisikya. OO 566.2

Erikangabagasania ly’eyigulu-gulu lino, emiyihagato, n’emikonga eyikasikaya eriyikumbuka ly’omundu oyulwere ekibi lisa, ni bwimiri obw’eritsanda ery’omukati. Engangirirya/enyikirirya ya Kristo siyiriyitsutsa ebikakura ameso-na-bulengekania ebiri ng’ebyo eribuga yiti yihikire. Omu kyakakala ekikalwa oku musalaba, obukristo bw’okwenene bukabanika ini nzongole kandi ibuwene ndeke indi siry’eryuwania ery’eyigulu-gulu eryangaleka ibwabya bwa mubongo kwenene. Bw’obubuya bw’obubuyirire, ekirimu kyolo kandi eky’obukutu, ekiri kya mubongo embere sya Nyamuhanaga. OO 566.3

Erikola omu muhanda owakangire siryo ky’ertsukirako eky’ebirengekanio ebyuwene kandi ebiyisumbire. Erihira obulengekania bw’oku bikolirwe omu byala, ekisehya, kwilabirirya bikabya omu bulengekania obw’obunya-kihugo kandi omuli obutisirire. Kwilabirirya bukakolesibawa na Satani erisondola abandu ibanibirirwa ebitolerene omu ngebe, baleke erirengekania oku ngebe eyitehola eyikayasa embere, babinduke erilwa oku muwatikya wabo oyutawite busubuliro, kandi babyeho busana n’ekihugo kino kisa. OO 567.1

Engangirirya/enyikirirya ey’eryuwania eyigulu-gulu yikakur’ameso-na-bulengekania bw’omutima owatabindukire. Emiyihagato n’emikonga y’eriramya ly’ekikatuliki yiwite obutoki obukatebereraya n’erikura obulengekania obu abandu bangyi bakatebawamo; neryo ibatungerera ekanisa y’ekiroma nga niyo nzira y’elubula kwenene. Abo basa ababirihanda ebisandu byabo by’oku musingyi w’okwenene, kandi obu emitima yabo yisubibirwe buhya-buhya n’omulimu wa Nyamuhanga, nibo bakaganaya ebyo yikakola n’eriyikanganiamo. Ebigonye by’abandu abatasi Kristo yu ndeke bakendisondolwa eriliga emihanda y’obwa-nyamuhanga eyitawite butoki. Engangirirya/enyikirirya eyiri ng’eyo niyo ekinzigiri ky’abandu kikanza. OO 567.2

Eriyipambatika ly’ ekelezia yiti yitolere eribuyir’ebibi likaleka omukatuki inyayowa bwiranda bw’erikol’ebibi; kandi n’omukonga ow’eribikula amalolo, omundu atitakolago ekelezia isiyangamubuyira, nago akayitwa ng’akaha eririgirwa erikola erilolo. Omundu owosi oyukakukamira omundu mubihya, neryo omw’ibikula akatura ebirengekanio byiwe by’embita n’amaganiryo w’omutima wuwe, akabya inyakakehaya obutoki bwuwe obw’obundu n’erikehya obuli kitsumbi kiwe. Omw’isanzulira ebibi by’engebe yiwe by’omu padiri, - omundu oyuli mubihya, oyukasobaya kandi oyukendisyahola, oyutsandibirwe kutsibu obwabu n’obusingiri, - olulengo lwa mibere-na-mitse yiwe lukasubibawa ahisi, n’ekikalwamoakatsandibawa. Akalengekanaya oku Nyamuhanga ng’oyulingirirene n’omundu mubihya, kusangwa omupadiri akimana ng’oyuli omu kitswa kya Nyamuhanga. Eribikula ery’omundu embere sy’omundu erikasubaya ahisi lino niryo ngununuko y’embita eyilwireko ekibi ekinene ekitsandirye ekihugo n’erireka ikyatolera eriheribwa oku muhindo. Kandi ibwa oyo oyukayanza, eribikulira omundu oyukendisyahola ngayo likamutsemesaya kwilaba erisukulira engebe y’oku Nyamuhanga. Omu bubutiranwa, kikanguhira omundu erikola omubiri mulebe busana n’eririhirira erilolo kwilaba erireka ekibi; kyanguhire eriyitikehya omw’ambala emisangyi n’ekyatsinge n’amahulula kwilaba eribamba esyongumbu sy’omubiri. Omutima w’omundu oyutabindukire ayiteka-tekire eriheka omuheke owalitohire kutsibu kwilaba eryunama busana n’omuheke wa Kristo. OO 567.3

Hali erisosana linene ahokati-kati k’ekanisa y’eRoma n’ekanisa y’abaYuda oku mugulu ogu Yesu asiramo engendo y’erimbere. Kine kiti abaYuda mubalyatangirira kyombolerya obuli musingyi w’Ebihano bya Nyamuhanga, eyigulu-gulu ibakayikanganaya ng’abakalinda emigambo yabyo, ibakahiraho ebyambiko n’emikonga ebyabya bikaleka eryoloberabyo iryagalya abandu kandi iryakalirabo. AbaYuda ng'ok’ banabya bakabuga bati bakasikaya Ebihano, n’abanya-enyikirirya y’ekiroma kubakanabuga batya bati bakasikaya omusalaba. Bakasumba akaminyikalo k’eryagalwa lya Kristo, omusyongebe syabo ibanaganire oyu kaminyikalo ako kakimanaho busana nayo. OO 568.1

Ab’obunya Papa bakahira emisalaba y’oku makanisa wabo, oku biherero byabo, n’oku syongyimba syabo. Ehosi-hosi wukalangiraho akaminyikalo k’omusalaba. Ehosi-hosi akahiribawamw’olukengerwa n’erihamibwa igulu-gulu. Liriryo erikangirirya lya Kristo litsikire ahisi oku mikonga mingyi eyitawite mutambo, eribindula amasako wo butuli, n’ebyambiko. Ebinywa by’Omulamia oku baYuda ababya n’eriyiminyako, bihambire kutsibu n’oku bebembetya b’ekanisa y’ekikatuliki biti: “Kandi bakasenga emiheke eyĩrĩtohĩre, neryo ĩbahĩrayo oko bitigo byʼabandu; nĩkwa ibo sĩbanzĩre erĩwatĩkya abakahekayo kutse nʼomo munwe muguma.”Matayo 23:4. Abandu abakanza erikola ebikatsemesaya bakikala ibane omu buba, ibakasaga erihitana lya Nyamuhanga oyu babirihitania, obwo abanya-bitsumbi b’omu kanisa abanene ibane n’engebe y’eriyitsemesya n’omu tseme y’obutswatswa. OO 568.2

Emiramirye y’ebisosano n’erisikya amakuha kutse ebindu eby’abahola kera, erisaba oku bandu abahola ibanikirirye, n’erihamya iyo Papa, eyosi ni mikolere ya Satani erikura obulengekania bw’abandu, erilusyabo oku Nyamuhanga n’oku mugala wuwe. Erigunzerera eritinda lyabo, akalengaho eribindula obulengekania bwabo erilusyabwo okw’oyo erilaba omw’iyo musa omu bangabanira omulamo. Akendikanganiabo ekindu kyosi-kyosi ekyo bangasubya omu kitswa ky’oyuwabuga ati: “Mwase eyo nyiri, inywebosi abakanuba n’eriheka ebiritohire, neryo ngendibaha eriluhuka.” Matayo 11:28. OO 568.3

N’irengaho lya Satani emigulu yosi eribuga nabi oku mibere-na-mitse ya Nyamuhanga, eritsulika emibere-na-mikolere y’ekibi, n’oku syonzumwa esirekire oluhi olunene ilwabyaho. Amenge wuwe aw’erisona-sona akakehaya ebyo bilayiro by’obunya-lubula bikayitsutsa oku mundu neryo inyaha abandu bw’eriyowa ini babwiranda erikol’ekibi. Oku ndambi iyan’enguma akaleka ibalangira Nyamuhanga yu nabi, ibamusamalira n’erimusaga n’olunobo omu kitswa ky’olwanzo. Obutsurumi obuli omu mibere-na-mitse yiwe bakahirabwo oku Muhangiki; kiri omu mikolere y’engangirirya/enyikirirya, ikyaminyikalibwa omu misindo y’eriramya. Amalengekania w’abandu kw’akalibanibawa atya, na Satani inyayimiryabo ng’abandu buwe obu akakolesaya erilwa na Nyamuhanga. Erilaba omu bulengekania obutsulikire oku bisimisyo eby’obunya-lubula, amahanga amakafiri mwasondolwa omw’ikirirya bati erihera obuhere bw’abandu likayitsutsibawa busana n’erisimwa Nyamuhanga; n’ebyaga ebikala-kalire byabiribya ibine ho ahisi sy’emihanda mingyi y’eriramya esisumba. OO 569.1

Ekanisa y’ekikatuliki ky’eRoma, iyikatswanganaya emihanda y’obutikirirye n’obu Kristo, kandi, ng’obutikirirye, iyikatsulika emibere-na-mitse ya Nyamuhanga, yabiritwamo erikolesya esyonzira esitsurumire n’esy’amalwa ng’esyo. Omugulu eRoma yatabala oku mami awosi, habya eby’erikolesya eby’eryagalya abandu busana n’erikakabo eryolobera esyongangirirya syayo. Habyaho omuti ogu babya bakaboherako n’erhisiryako abo ababya bakagana eryolobera emiyipambatiko yayo. Muhabyaho eryita abandu omu bungyi eritendisyaminywa erihika aho lyasyabisulirwa okw’itswerwa. Abalito-balito omu keleziya, ibakasondolawa Satani mukama wabo, mubasoma erihiraho emiringo ey’erireka omundu oyubakagalaya inyagalwa ekirengererye ekyangatokekana nikwa isiryendireka akahola. Emigulu eminene ibakadubirirayamwoeryagalwa erihika aho omundu akendiholera neryo omundu oyo inyabulikira akahola analuhuka. OO 569.2

Abandu ababya isibali buguma n’eRoma ekyabya kyabere kubo ky’ekyo. Ababya bakamatikana nayo iyikasuyirabo omu mukenyo, omw’isibyabo nzala, omw’agalya emibiri yabo omu muhanda owakatokekana. Busana n’erisimwa olubula, ababya bakayisubamo abo mubatwa Ebihano bya Nyamuhnga omw’itwa Ebihano by’obuhangwa. Mubakangiriribwa erilwika ebikakundikabo oku Nyamuhanga ebyo ahiraho busana n’eritsumula n’eriyira olugendo lw’omundukuna kihugo mulwa butseme. Obutala bw’ ekelezia bulimoesyo milyoni sy’abandu abitibawa ibanemulengaho, bakitibwa eriholokya olwanzo lwabo, erisubya ahisi obuli bulengekania n’erikwa-bulige busana n’ebihangikwa banyikyabo. OO 569.3

Twamanza eriminya obutsurumi bwa Satani, obwakanganibawa eribuga amagana w’ebirimu, butsir’omw’abo ababya isibali batowa oku Nyamuhanga, liriryo aho obukristo bwabya buhandire n’omu bipindi eyiri obukristo, tuwite eritungerera oku historia y’eki-roma nyisa. Erilaba omu mikolere eminene-minene ey’amabehi eyi omunya-mwami w’ekibi akatungiramoebilubirirwa byiwe eby’eriretera obutasikya Nyamuhanga n’obuhanya oku bandu. Neryo ng’oku tukalangira ng’okw’akatoka omw’iyisosekania n’eribuga erikola omubiri wuwe erilaba omu bebembetya b’ekelezia, twanginayitegererya ndeke ekirekire inyabya n’olunobo lungana n’olwawite oku Biblia. Ekitabu ekyo, kyamasomwa, olukogo n’olwanzo lwa Nyamuhanga ilukendibisulwa; ikikendilangirwa kiti Nyamuhanga syalihira oku bandu kw’emiheke yiritohire eyi. Ekyakasonda kisa w’amutima owatwikire kandi owayihereryeyo, omulimu mwolo kandi omw’owa. OO 570.1

Kristo syaliha ky’erilangirirako kyosi omu ngebe yiwe eky’abalume n’abakali eriyikingirwa omu manyumba w’aba padiri n’ababikira erilangira bati bakatolera eryingir’elubula. Syali atakangirirya ati olwanzo lukatolera ilwalyatangirirwa. Omutima w’Omulamia abya oswiremoolwanzo. Omundu akabya akasegera hakuhi n’eryuwanibwa kimweyo, akayowa kwilaba kwalwe akayowa, inyatoka eriyitegererya ekibi kyu ndeke, kandi inyayongera erikwira abakagalibawa b’obulige. Iyo Papa akayambatika ati niyo ali omu bisando bya Kristo, ibwa emibere-na-mitse yiwe yikalengekawa yiti n’ey’Omulamia wetu, kwehi? Kristo anaminyirweko erihira abandu b’omu nyumba y’omuliki kutse oku mubanga kusangwa mubatamuramya nga mwami w’elubula, kwehi? Omulenge wuwe mwanowibwa akatwir’abandu ababya isibalimuliga b’olubanza lw’eryitibwa? Omugulu abandu b’omu kayi k’eSamaria bagana erimutsomanako, omukwenda Yoane mwahitana kutsibu, neryo mwabulya ati wukasonda tulayire omuliro atoge erilwa elubula anagunzaboho ng’oku Erisa akola? Yesu mwatungerera oku mukwenda wuwe n’eriganyira, neryo mwapwirira omulimu wuwe mubi ati: “Omugala w’Omundu mwatasa erisyatinda esyongebe sy’abandu, nikwa erisyalamyabo. Luka 9:54, 56. Talebaya omutima ogu Kristo akanganaya ng’oku niwa ngabane bungana oku woyukabuga ati niyo ali omu bisando byiwe. OO 570.2

Ekelezia y’ekiroma yikayikanganaya oku kihugo nga ni mbuya, iyikaswika-swika ebyaga ebikalire ebyasibwe kwiyo. Yabiriyambalya esyongyimba esiri ng’esya Kristo; liriryo siyiri yatabinduka. Obuli musingyi w’emikolere y’obunya Papa eyabyaho emigulu eya kera yineho na munabwire. Emisingyi y’engangirirya eyahiribawaho omu byasa by’ebirimo ey’omwirimya-nyahinda bakinamakirire kuyo. Abandi sibayitebe. Obunya Papa obu abapira bayiteka-tekire erisikya litya bwan’obwatabala oku kihugo omu mugulu ow’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa, omugulu abandu ba Nyamuhanga bahangana, ibakatsama esyongebe syabo, batoke erihira erikondomera lyabwo oku kibi ly’oku mwisi. Bukine n’emiyihalambo miyimerera n’eriyihagata ebyo bwabundamirayamo abami n’abanya-mwami, neryo bwamayipambatika eribya n’ebisimisyo bya Nyamuhanga. S’ibuga indi omulimu wabwo litya syalimobutsurumi bungana n’obu bwabya nabwo omugulu bwahinola n’erilusyahoobwiranda bw’omundu neryo bwamita abagombe b’Ow’endata Kutsibu. OO 571.1

Obunya Papa ku bunasosire ng’oku obuminyereri bukabuga buti bukendisyabya, erisububula kimweyo ery’emigulu y’enyuma-nyuma. 2 Abanya Tesalonika 2:3, 4. Ni kiguma oku bilayiro by’emikolere yabwoeribya n’emibere eyikendisyaberererya ekilubirirwa kyabwo, nikwa ahisi sy’emisosere minene ey’akanyalungu bukabisa obusegwa bw’enzoka bwinyinyini. “Eryikirirya siritolere likabya omu bandu abakalwa n’ekelezia, kutse omu bandu abakalulereribawa ambu bakalwa n’ekelezia.” (Omu kitabu ekya Lenfant, ekya 1, oluyani olwa 516), ku bakabuga batya. Obutoki buno obu buhandike bwabo busakire omu musasi w’abagombe ba Nyamuhanga eribuga ebirimu kigonye kiguma, bwanginaminyererwa litya ng’ekitsweka ky’ekanisa yaKristo? OO 571.2

S’ibuga indi sihali ekikaleka ikyabugibwa omu mahanga awalimoekipira ambu obukatuliki sibukigabene oku buabahakani ng’oku bwabya emigulu eya kera. Habereho eribinduka, liriryo eribinduka siriri omu bwa-papa. Kwenene obukatuliki busosire obu abahakani obuliho munabwire, kusangwa obupira bwasububwire kutsibu erilwa omu biro eby’abasubaya emiramirye yo buhya-buhya. OO 571.3

Amakanisa w’ekipira ng’oku asangawa inyanemusonda-sonda erisimwa ekihugo, olwanzo lw’amabehi lwalibenie ameso wabo.Bakalangira bati kihikire eryikiriryaekibi mu kibuya, neryo okw’igunzerera bakendisyikirira bati ebibuya ebyosi ni kibi.Omu kitswa ky’erilwira eryikirirya eryahebawa abagombe ba Kristo, litya ng’oku kyanabya, bakasaba eRoma y’ekiganyiro busana n’eribya n’ekirengekanio kituwene kuyo, ibakasaba ekiganyiro busana n’erilwa nayo. OO 571.4

Ekitunga ekinene, nibya n’abatasimire ekikatuliki, bakalangira nga sikabi kanene akangalwa omu butoki n’eritabala lyabo. Abanene bakabuga bati omwirimya w’obutayitegererya n’ow’esyongeso sy’abandu owabyaho omu migulu ey’ahokati-kati eyo mwaleka esyongangirirya sy’ekikatuliki, eryikirirya ebitemo, n’eriryatangirira ibyalalagana, neryo bati obuyitegererya bunene obw’emigulu eya munabwire, eriminya ly’abandu bangyi, n’erikanyirira ery’obwiranda bw’omundu erikola ng’okwakwire muhwa omu myatsi y’engangirirya/enyikirirya byabirigania erisubula ly’erilwa n’abateligana nabo n’obwiti. Ekirengekanio kiti emibere ng’eyo yikendisyabyaho omu birimo y’erihabuka eno ni kirengekanio eky’ahisi. Ni kwenene ekyakakala kinene omu buyitegererya, omu syongeso n’omu by’engangirirya/enyikirirya, kinemukolerya oku bandu b’olulengo luno. Omu hiyani ehisukwirwe ehy’omu Kinywa Kibuyirire ekya Nyamuhanga, ekyakakala ekikalwa elubula kyabiribya ikinemukolerya oku kihugo. Liriryo kitolere ikibukibwa kiti ekyakakala kikabya kikagenda kikakanya, omwirimya ow’abo abakatsulika n’eriganakyo nago akakanyirira. OO 572.1

Erisoma kutsibu n’emisabe minene lyangakangenie abapira bw’emibere-na-mitse y’ekikatuliki yinyini-nyini neryo iryangalekire ibaponakyo n’eriyilusya kukyo; liriryo abanene nib’amenge kutsibu omw’iyiminyako lyabo neryo sibalilangira ekyangaleka ibasonda-sonda Nyamuhanga omu bwolo-bwolo ibanasondolwa omu mwatsi w’okwenene. N’omu bakanayisyeta bati bahabukire bali butaminya amasako n’obutoki bwa Nymuhanga. Bakatolera ibabya ibane n’emihanda mirebe ey’eriswika-swika ebyo banasi, neryo ibasondya ebyo ebitemoekimweyo ekikagunza kandi ebikasubaya ahisi. Ekyo bakanza y’enzira y’eryibirirwamo Nyamuhanga eyikendisyalabamo ng’enzira y’erimwibuka. Obunya Papabwasi ndeke-ndeke erikolerabo ebyo banzire bino. Kiteka-tekerwe ebitgunga by’abandu bibiri, hakuhi ebihindene omu kihugo kyosi — abakendisyalamibwa kusangwa ibatolere, n’abo abakendisyalamibwa ibane omu bibi byabo. Hano ho hali embita y’obutoki bwayo. OO 572.2

Ekiro ky’omwirimya w’obuyitegererya kyabirikanganibwa eribya ikikuwanira eritoka ly’obunya Papa. Kikendikanganibwa luba kiti ekiro ky’ekyakala kinene eky’obuyitegererya kyuwanire eritoka lyabo oku lulengoluguma. Omu birimo y’enyuma, omugulu abandu babya isibali n’Ekinywa kya Nyamuhanga kandi isibasi okwenene, ameso wabo mwalibanibwa, n’ebigonye by’abandu mubahambirwa omu kitego, isibalilangira ekitimba ekisanzire busana n’ebisandu byabo. Omu lulengoluno, ni bangyi obu meso wabo akatima-tima omw’itungerera ebyo abandu bakayitsumba-tsumbira, “ekikahulawamo sayasi omw’iyiteba,” sibalilangira ekitimba neryo ibingira mukyo mu ndeke-ndeke ng’abalibene-meso. Nyamuhanga mwateka-teka ati obutoki bw’obulengkania bw’omundu butolere ibwabya ini lusunzo olukalwa oku muhangiki wuwe kandi butolere ibwakolesibwa omu buhererya obw’okwenene n’obutunganene; nikwa omugulu emiyihalambo yikabyamo n’ebyo bandu bakayitsumba-tsumbira bakahamyabyo endata oku kinywa kya Nyamuhanga, neryo obuyitegererya ibukenditsandya kwilaba obutaminya. Omu nzira eyo esayasi eyiwire, eyikasubayaeryikirirya omu Biblia ly’ahisi, yikendiminyikala ng’eyikakola ndeke omw’iteka-teka enzira y’eririga obunya Papa, n’emihanda yabwo eyikatsemesaya ameso, ng’oku erikakirya abandu b’okw’iminya lyakola omw’ikyungula enzira busana n’eriyihagata lyayo omu m yaka y’omwirimya. OO 572.3

Omu bitunga ebikalolaya embere omu Amerika, erilangira bati bakatunga obuwatikya bw’ekihugo busana n’emyanya y’erikoleramo n’erikola ly’ekanisa, abapira bakabasulira omu bisandu by’abakatuliki. Eyihi, kwilab’aho, bakyungulira obunya Papabw’oluyi butoke eriswabana omu Amerika y’ekipira bw’eritabala eryo bwatalaya omu kihugo ekya kera. Neryo ekikaleka omupango ono inyabya wa mubongo ono inyabya wa mubongo y’enzumwa yiti ekilubirirwa kikulu ekikalengekanibawa ly’erikaka abandu eriramya oku kiro kya Sande — omutse owatsukawa ekanisa y’ekikatuliki, kandi oguyikabuga ndeke-ndeke yiti ni kaminyikalo k’obutoki bwayo. Ni mulimu w’obunya Papa — omulimu w’eririgana n’emitse y’ekihugo, erisikya emikonga ya bubutiranwa, abandu erisikyayo mu yibuyirire endata oku bilayiro bya Nyamuhanga — eyiri okw’ibuga-bugana omu makanisa w’ekipira n’erisondolabo erikola ekindu ikyan’ekiguma okw’isikya ekiro kya Sande ekyo obunya Papa bwabatsuka erikola. OO 573.1

Omusomi amabya iniw’eriyitegererya abandu n’ebitunga ebikendisyakolesibwa omw’ihalikana erikayasa luba, atolere inyatsuka eritolererya ebisakango oku mihanda eyo eRoma yakolesaya busana n’ekilubirirwa kigumerera omu birimo eya kera. Amabya ini w’eriminya abanya-papa n’abapira bamayihamba kikambi kiguma ng’oku bakendisyakola oku bakagana esyongangirirya syabo ku bungahi, atolere inyalangira omulimu ogu Roma yakanganaya oku Sabato n’ababya bakalwira kuyo. OO 573.2

Ebihano ebikalwa oku kitumbi ky’obwami, n’oku syndeko ngulu-ngulu, n’Ebihano ebyakolawa ekelezia ibikahambirirawa obutoki bw’egavumenti. Nisyo syabya syontambu esyabibawamo esyo omukonga n’obugeni bw’ekikafiri oyo nisyo syalabamoeritungiremoomwanya wago ow’olukengerwa omu kihugo ky’ekikristayo. Omuhanda w’erikaka eriramya oku kiro kya Sande busana n’abandu abosi kyabya iky’ekilayiro ekyahiribawaho omwami Kostantino (omu kirimu ekya 321). Erilayira lino lyayitsutsa abandu abikere omu syotaguni eriluhuka oku kiro ky’eryuba ekisikibirwe mu kibuyirire,” liriryo ikikaligira abali omu kihugo mw’eyo eriloly’embere n’emibiri y’obulime. N’omu kine kiti kyasangawa ini kilayiro ky’abakafiri, mukyahiribwa omu mikolere n’omulemi w’egavumenti (omutabali mukulu w’abami) enyuma w’eribya ng’amaliga ati amabya mukristayo. OO 574.1

Obutoki bw’obwami obwabya isibulihiraho ekikimanira obutoki bw’obunya-lubula ekikagunza, iyo Eusebio (Eusebius), omukulu w’ekanisa oyuwasondaya erisimwa abanya-mwami, kandi oyuwabya mwira w’engabane kandi ow’ekisehya owa Kostantini mwahira omuhwa w’omu myambatiko ati Kristo mwabindulira e Sabato y’oku kiro kya Sande. Muhatabya bwimiri bw’amasako na buguma obwabya bwaheberweyo erisikya engangirirya nyihya-nyihya eno. Eusebio iyuwenewene mwayisanga inyabiriliga amabehi wayo amakangania abatsukayo nga ni bahayi. Akabuga ati: “Ebindu byosi, minya lwabya lukwamirwa lwahi olw’erikola oku Sabato, bino lwabirihirabyo oku kiro ky’Omwami Mukulu.” Omu kitabu ekyasakawa iyo RobertCox, ekya Sabath Lawsand Sabath duties, oluyani olwa 538. Nikwaenzumwa eyihambire okw’iramya kiro kya sande, n’omu kine kiti siyabya yiwite musingyi muyakola erikamatya abandu b’omw’iryatangirira eSabato y’Omwami Mukulu. OO 574.2

Obunya Papa bwaberebwabirihandwa ndeke, omubiri w’erihamya eSande mwagend’embere. Eribuga butuku bulebe, abandu mubabya ibanemuhinga, omugulu babya bakabya isibatayasoma omu kanisa, n’ekiro kya Kalinda ibakinatwalakyo mu Sabato. Liriryo lyolo-lyolo eribinduka mulyabyaho. Ababya omu kyaganda ekyerire mubakakiribwa eritwa esyombanza omw’ihalikana erya kinya-bulemi oku kiro kya Sande. Endambi nyike yabere yalaba, abandu bosi, minya ni ba kitsumbi kyahi, mubalayirwa erireka erikola omubiri owa buli-kiro, bite bitya, omundu oyuli bwiranda inyakendirihisibwa, omugombe inyakendiswiribwa emikenyo. Enyuma w’aho mukyabugibwa kiti ab’ebindu batolere ibasuyirwa omw’isagulabo ekitsweka ekyakabiri eky’amalima wabo, kandi okw’igunzerera, ambu bamabya ibakinakagatire, bayirawemo bakobe. Muhabya n’eby’eriswekya. Ekiguma ky’oku by’eritikya mukyatulibwa ambu omulimi mulebe oyuwabya inyakayalima eririma liwe oku kirokya Sande mwatyalya eyisuka yiwe y’omu kyuma, ekyuma mukyamakirira omu byala byiwe, neryo eribuga ebirimu bibiri mwabya akagenda inyanahekirekyo, “Omu bulumi bwuwe bunene n’erihemuka.” — byasakawa Francis West, omu kitabu ekya Historical and Practical Discourse on the Lord’s Day, omu luyani olwa 174. OO 575.1

Enyuma w’obutuku iyo Papa mwalayira ati omupadiri w’oku kelezia atolere inyahira abakatwa Ebihano ebya Sande mw’omuhwa n’eriyikumbukirabo erigenda omu kelezia babuge emisabe yabo, bakasyayireteraomuhito n’erireterago abikalani babo. Endeko ngulu ey’obusondoli bw’ekikatuliki muyaleta enzumwa, eritsuka obutuku obwo eyabirikolesibwa n’abapira nibya, yiti kusangwa abandu balyasangawa ibabiriswiribwa olubula ibanemukola oku kiro kya Sande, kikatekawa eribya iniyo Sabato. Abapadiri mubabuga bati, “Kiminyikere ndeke ng’oku erihitana lya Nyamuhanga lyabya linene oku bugalagandya bwabo oku kiro kino.” Erisaba neryo mulyakolebwa liti abapadiri n’abahererya, abami n’abanya-mwami, n’abandu bayiketerwa abosi “balengeho kutsibu n’eritsomana bati ekiro ekyo ikyanasubibwa omu kitsumbi kyakyo, kandi, busana n’eriretera obu Kristo bw’erisimwa, ikyatoka eririndwa kwilaba omu musindo w’eriramya busana n’ebiro ebikayasa.” — Omu kitabu ekyasakawa iyo Tomas Morer, ekya Discourse in Six dialogues on the Name, Nation, and observation of The Lord’s Day), oluyani olwa 271. OO 575.2

Erilayira ly’esyondeko lyabere lyabanika isirirgunza, obutoki bw’obulemi bw’ekihugo mubwasabibwa erilabyaho ekilayiro ekyangasagisya abandu n’erikakabo erireka erikola oku kiro kya sande. Omundeko engulueyikala omu Roma, ebyasangawa ibyabirilabibwaho ebyosi mubyasikibwa n’akagala kanene kwilaba. Mubyahiribwa omu bilayiro eby’ekitumbi ky’obunya Papa n’erihiribwaomu mikolerea abanya-butoki bw’egavumenti hakuhi omu bihugo by’ekikristayo ebyosi. (Wulebaye ekitabu ekya Heylen ekya History of te Sabat, akapindi aka 2, ekihande ekya 5, akatsweka aka 7). OO 575.3

Kandi obutoki bw’ekyasakawa eribya isibuliho busana n’eriteya ekiro kya Sande mukyaleta erihemuka inene. Abandu mubabulya abakangirirya babo nga balusayahi erisegerya erilayira lya Yehova liti, “Ekiro ky’ebirinda ni Sabato y’Omwami Mukulu Nyamuhanga Wawe,“ibanasikya ekiro ky’eryuba. Erilangira bati obwimiri bw’eBiblia obubulirweho bukabanika, muhaby’obwaga bw’erikolesya esyonzira esindi. Omubuyirire Mukulu w’e Sande, oyuwabya abungire amakanisa w’e Ingilanda omu kyasa ky’erikumi n’eyibiri, abimiri bayiketerwa mubatamuligira; neryo ebyo alengaho erikola mubitabya neryo mwalwa omw’ihanga eryo habw’omugulu, amarondekania esyonzira sy’erikaka erikangirirya liwe ly’oku bandu. Abere asubayo, ekyabya kibulirweho mukyahiribwaho, neryo ebyo asyaswakola mubyalabamo ndeke. Mwasa n’ekiringo ky’ebisakango ati kilwire ewa Nyamuhanga iyuwene-wene, ekyabyamoerilayira ly’eriramya kiro kya Sande eryo basondaya, irinemoerisagisya erikalire, erisagisya abakagana eryoloberalyo. Ekisakango ekya buguli bunene kino - eky’ekikwangara ng’ekanisa eyo kyabya kikasemba — mukyabugibwa ambu kiryatoga erilwa e lubula kandi ambu balyabanakyo omu Yerusalema, oku kiherero kya St. Simon, omu Gologota. Liriryo okwenene ikuli kuti ikyalwa omu kikali kya Papa eRoma. Ebindu eby’amabehi n’eby’eriyitsumba-tsumbira busana n’eriloly’embere ery’obutikirirya n’endeke y’ekanisa byabiribya omu birimo eyosi obunya Papa ibunemusikyabyo ng’ebihikire omu bilayiro. OO 576.1

Ekisakango ekyo mukyatanga emibiri eritsuka oku saha mwenda, omw’igolo-golo ly’ekiro kya Satade, erihika okw’ihuluka ly’eryuba oku kiro kya Balazi; kandi mukyabugibwa anbu eby’eriswekya bingyi bikendisikya amaka wakyo. Mukyatulibwago ambu abandu abakakola ibwabirilaba oku saha eyahirirweho eyo bakendiswiribwa obulwere bw’erisanyarara. Mubatulago bati oyuwabya akaswa oyuwalengaho eriswa ebikusa, omu kitswa ky’eyisyano mwalangira mwamalwa ekitotoko ky’omusasi, n’engata y’ekyuma kiwe ekikaswa muyaleka erisyatimba, n’omu hanabya amagetsi awakasenda n’akagala kanene. Bati omukali oyuwahira ekibumbu ky’obundu ky’omw’isigiro erikahuka emigati mweya isibutahya omugulu alusaya bwomwo, n’omu kine kiti erisigirolyabya liserukire. Bati ogundi oyuwaby’awite ekibumbu ky’obundu obu akayahukamo emigati oku saha mwenda nikwa amatwamo erihirakyo luhande erihika oku kiro kya Balazi, ekiro ekyakwamaho mweya ikyabirikolwamo migati, kandi ikyabiritsumbwa obutoki bw’obunya-lubula. Bati omulume oyuwatsumba omugati esaha y’omwenda iyabirilaba kiro kya Satade, abere atsutsangago ekiro ky’engyakya, mweya omusasi inyanemutsububuka mugo. Erilaba omu bindu by’eriyitsumba-tsumbira ebituwene ng’ebyo ababuyiriri b’e Sande bakalengaho erihiraho obubuyirire bw’ekiro ekyo.(Lebaya omu kitabu ekya Annals ekyaskawa Roger de Heveden, oluyani olwa 526-530. OO 576.2

Omu Sikotilanda, ng’oku byanabya omu Ingilanda, eritwla Sande mukikulu kutsibu mulyabanika omw’ihiramo akapindi ak’e Sabato eya kera. Liriryo esyondambi esyayitsutsibawa eririndwa mu sibuyirire musitasosana. Erilayira erilwa ew’omwami w’e Sikotilanda mulyabuga liti, “Kya Satadeerilwa oku saha ndatu sy’eritungyi kitolere ikyabya kibuyirire,“kandi kiti sihabye mundu erilw’oku ndambi eyo erihika omwangyakya-ngyakya ya kiro kya Balazi oyuwasyakola emibiri ya kihugo.” Omu kitabu ekya Morer, oluyani olwa 290-291. OO 577.1

Nikwa n’omu banabya bahirireho akagala k’erihiraho obubuyirire bw’e Sande, abanya-papa binyini-nyini mubakangania bulolerera obutoki bw’e Sabato ey’obunya-lubula kandi n’ekiro ekyahiribawa omu kitswa kyayo ng’oku kyahiribawaho omundu.Omu kyasa eky’erikumi n’endatu endeko y’obunya Papa muyabuga ndeke-ndeke yiti abakristo abosi bibuke bati ekiro ky’ebirinda kyatsumulawa Nyamuhanga, kandi kyabiryangirirwa n’eririndwa, butsira n’abaYuda basa, liriryo n’abandu bosi abakayambatika bati bakaramaya Nyamuhanga; n’omu kine kiti itwe bakristayo twabiribindula eSabato yabo mu kiro ky’Omwami Mukulu.” Omu Ibd., oljhuyani olwa 281, 282. Abatsenga-tsengaya Ebihano by’obunya-lubula abo s’ibuga ambu babya isibasi ekyo bakakola nga nikya musindo wahi. Ibakagendererakyo eriyihira endata oku Nyamuhanga. OO 577.2

Ekyutsutsu ekikita buba eky’ekilayiro ky’e Roma okw’abo abaterigana nakyomukyahebwa omw’endererya eryabya lyatwere butuku buli kandi iririmoeryutika ly’omusasi eryaba Waludesi, abaguma ba kubo ini bateya b’eSabato. Abandu mubagalibwa kutsibu omu musindo ng’oyo busana n’obuyiketerwa bwabooku kilayiro ekyakani. E historia ey’amakanisa w’Etiopia n’e Abisiniya ni ngulu kutsibu. Omukati-kati k’omwirimya munene ow’ebirimo y’omwirimya, abakristo ab’omu Central Africa mubatalangirwa kandi bamibiriranwa ekihugo, neryo eribuga ebyasa binene mubabya ibanemuyisyandirira omu bwiranda bw’eriramirya omw’ikirirya lyabo. Nikwa oku muhindo eRoma muyaminya ng’oku baneyo, neryo omukama w’e Abisinia mwatebibwa omw’iriga ati Papa ni musigwa wa Kristo. Eririga erindi mulyakwamaho. Ekilayiro mukyahulukibwa ekikatanga abandu eriramya oku Sabato, oyuwangahambwa inyakendisuyirwa elkikalire. (lebaya omu kitabu ekya Church History of Etipia (L’Histoire de l’Église de Étiope), oluyani olwa 311 n’olwa 312. Liriryo enyuma w’obutuku buke obwiti bw’obunya Papa mubwabya muheke alitohire owakahitanaya kutsibu indi abanya Abisinia mubatwamo erilusyago omu bikya byabo. Enyuma w’erirengaho kutsibu abanya-roma mubahigitwa erilwa omu kihugo kyabo. Amakanisa mwayitsangurira omu bwirandabwabo kandi mubatwibirirwa eky’eryiga ekyo babya bigire ekihambire oku matebo erirengya amabina w’oku ngoma, n’obutoki bw’e Roma obungaho-ngaho. Omu bwami bwabo obwabya ibwibwene eyo mubabya ibanatsemireeryikala, isibasibwe bandi bakristo omu kihugo. OO 577.3

Amakanisa aw’omu Afirika babya bakateya eSabato ng’oku ekanisa y’ekikatuliki yabya yikateyayo yite yawir’iguma. Banemuteya ekiro ky’ebirinda omw’olobera ekilayiro kya Nyamuhanga, mubayitsirisya erikol’emibiri ekiro kya Sande omw’ibya buguma n’omutse w’ekanisa. Ekanisa y’e Roma yabere yikanatunga obutoki bw’endata oku byosi muyalyatangirira eSabato ya Nyamuhanga batoke erihamya eyabo sabato. Liriryo amakanisa wa Afirika, inyanabisamire hakuhi eribuga ebirimu kigonye kiguma, mubatagana omw’isububula kimweyo lino. Omuguluyaletawa omu kihunga ky’e Roma, mubakakwa erisegeherya eSabato y’okwenene n’erisikya ey’amabehi; liriryo babere bakanatunga eriyirema erilwa ahisi sy’obulemi bw’abasungu, mubasuba okw’olobera ekilayiro ekyakani. (Lebaya endomeke) OO 578.1

Ebisakirwe eby’enyuma ebi bikabisula obuyigu bw’e Roma oku sabato y’okwenene n’oku bakalwira kuyo, n’esyonzira esyo yikakolesaya erisikya eSabato eyo yahiraho. Ekinywa kya Nyaamuhanga kikakangiriraya kiti ebindu bino bikendisyasubibwamo abanya-katuliki b’e Roma n’abapira bakayiyunga haguma busana n’erisikya eSande. OO 578.2

Obuminyereri obwa Eribisulirwa 3 bukatulago butiobutoki obwimanibirweho enyama ey’amahembe awali ng’aw’ekyana ky’embuli bukendisyaleka “ekihugo n’abikere mukyo” ibaramya obunya Papa — obukimanirawa akaminyikalo k’enyama “eyiri ng’engwe.” Enyama ey’amahembe abiri kandi niy’eribuga “okw’abo abikere oku kihugo, yitibakokotayeekisosano ky’enyama eyo;” kandi niy’erilagira abosi “abake-bake n’abanene-banene, abateke n’abera, abali bwiranda n’ababohirwe,” eryangirira akaminyikalo k’enyam’eyo. Eribisulirwa 13: 11-16. Kyabirikanganibwa kiti Amerika niyo butoki obukimanirawa enyuma ey’amahembe awali ng’aw’ekyana ky’embuli, kandi kiti obuminyereri buno bukendisyabererera omugulu Amerika yikendisyakaka abandu eriramya kya Sande ekyo e Roma yikayahuliraya eribya in’iriga ly’engabane okw’ibya endata oku byosi. Liriryo omw’iramya obunya Papa amerika siyendisyabya iyiyene. Obutoki bw’erikola ly’e Roma omu mahanga awanabya akaliga obulemi bwayo sibwangahwaho. Kandi obuminyereri mubwasangwa bwatulago buti obutoki bwabwo bukendisyasubaho. “Munalangira omuguma w’oku mitwe yayo ng’owalwe inyahutere ekironda erihika okw’iholyayo; neryo ekironda ekyangitayo mukyalama; n’ekihugo ekyosi mukyakukubala bakalangira enyam’eyo.” Eryagalibwa ekironda ekyangaholya likakanganaya okw’iwa ery’obunya Papa omu kirimu ekya 1798. Enyuma w’eki, omuminyereri ati: “ekironda kyayo ekyo mukyalama; n’ekihugoekyosimukyakukubala bakalangira enyam’eyo Omulondo owa 3. Paulo akatondago ndeke-ndeke ati “Omulume ow’ekibi akendisyaloly’embere erihika okw’asa lya Yesu engendo eyakabiri.” 2 Abanya Tesalonika 2:3-8. Akendisyaloly’embere n’omubiri wuwe erihika oku nduli yinyini-nyini. Kandi n’omusakangyi w’Eribisulirwa nayo akabuga akakania oku bwa-papa ati: “Abo abikere oku kihugo bakendisyaramyayo, abo obu mena wabo atasakire omu kitabu ky’engebe.” Eribisulirwa 13:8. Omu kihugo ekya kera n’ekihya ebyosi, obunya Papa bukendisyaramibwa omw’isikya erihiraho esande erikalukira oku butoki bw’ekanisa y’eRoma nyisa. OO 578.3

Erilwa ahokati-kati k’ekyasa ky’ikumi na mwenda, abigi b’obuminyereri omu amerika babiribya ibanemukangania obwimiri bunobw’oku kihugo. Omu bindu ebikabanika lino mukalangirika eryanguha ly’erisegera hakuhi n’eriberererya ly’erilagula lino. Abakangirirya ab’abapira bawite eriyambatikaligumerera ery’obutokibw’obunya-lubula busana n’eriteya eSande, kandi eribulirwa obwimiri obw’amasako liyimerera ng’oku bwanabya oku bwebembetya bw’ekikatuliki abayitsumaba-tsumbira eby’eriswekya bati bikakanganaya ng’oku ni kilayiro kya Nyamuhanga. Eribuga n’erisika bati eritswera lya Nyamuhanga likahika oku bandu busana n’eritwa esabato ya Sande, likendisyasubibwamo; nibya lirimutsuka erihiribwaho. N’ekitunga eky’erikaka eriramya e Sande kikagenda kikanguha eritunga akagala. OO 579.1

Ekanisa y’eRoma yikanguha erilwamoebindu kandi yiwite amenge w’eriswekya. Yanginaminya ekikayabya. Yikayiyinaya erihika oku butuku, erilangira yiti amakanisa w’ekipira akaramaya omw’iriga lyabo e sabato ey’amabehi kandi bati banemuteka-teka erikakayo abandu erikolesya emiringo eyo yanakolesaya omu biro birya. Abo abakagana ekyakakala ky’okwenene bakendisyarondya obuwatikya obw’obutoki buno obukayipambatika butisibulisobaya erihamya ekilayiro ekyo bwanayitsukira. Ng’oku bwanganguha erisyawatikya abapira omu mubiri ono sirikalire erirengekania kulyo. Ni bahayi abaka yitegereraya ndeke kwilaba Abasondoli b’ekikatuliki ng’okubangakola okw’abo abatyolobera ekelezia, kwehi? OO 580.1

Ekanisa y’ekikatuliki yikakwika ekiguma ky’oku bitunga binene-binene kutsibu ebiri ahisi sy’obusondoli bwa Papa kandi kiriho busana n’erikolera Papa. Esyomilioni sy’abanduabo bakakaniranaya nabo omu bulihanga oku kihugo, bakalagirawa eribya ibakolobera Papa emigulu eyosi. Minya nib’ekihugo lyahi kutse obulemi bwa gavumenti bwahi, ni bw’erilangira obutoki bw’ekelezia ng’obw’endata oku wandi matoki wosi. N’omu kyanabya kiti banginalahirya bati bolobere ekihugo, liriryo enyuma w’eki yine erilahirya ery’eryolobera e Roma erikalusaya kubo kw’eriyilaga lyosi erikalwa n’erisonda ly’ekanisa. OO 580.2

Eby’enyuma ebisakire bikaha obwimiri obw’erihiramoakagala lyayo omu menge kandi omu kahatikano eriyiseserya omu myatsi ey’amahanga; ibabiribana obwimaniro erihiraho ebilubirirwa byayo, nibya n’omu nzira ey’eritsama esyongebe sy’abanya-mwami n’abandu. Omu kirimu ekya 1204 iyo Papa Innocent II mwalusya oku Petero owa I, omwami owa Aragon, kw’ekilayiro eki kiti: “Ingye Petero, omwami ow’aba Aragon, ngaliga kandi ngayisinga erisyabya muyiketerwa kandi omw’owa oku mukama wage iyo Papa Innocent, oku bakatuliki abakendisyamusubuka, n’oku kanisa y’eki roma, kandi, omu buyiketerwa, eririnda obwami bwage omw’imwolobera, iningalwira eryikiriya ly’ekikatuliki, kandi n’eryendererya abakalwa n’ekelezia. — Nibya Dowling, omu kitabu ekya Te History of romanism, ekya 5, ekihande ekya 6, akapindi aka 55. Bino bikabasulira haguma n’emyatsi y’eriyambatika erihambire oku butoki bw’omukulu w’engangirirya/enyikirirya y’ekiroma: “Indi nikya bilayiro busana nayo erilusya abalemi b’amahanga b’oku kitumbi.” kiti anginakundula abandu erilusyabo okw’olobera abalemi abate batunganene.” Omu kitabu ekya Mosheim, ekya 3, cent 11, pt 2, ekihande ekya 2, akatsweka aka 9, enzumwa eya 17. OO 580.3

Kandi leka bibukekyo bati n’iyisyeta ly’e Roma yiti siyendisyatabinduka. Ebihano by’emikolere y’omwami Gregori VI n’omwami Innocent II bikine bilayiro by’emikolere y’ekanisa y’ekikatuliki ky’e Roma. Kandi kuyalibya iyinawite obutoki, yangahirirebyo omu mikolere n’omuhwa munene litya ng’omu byasa ebya kera.Abapira sibasi ndeke ekyo baly’okw’ikola omugulu bakalabayaho eririga obuwatikya bw’e Roma omu mubiri w’erihamya e Sande. Omugulu bakondomere okw’iberererya ekilubirirwa kyabo, e Roma yikalubirira eriswahiraho obutoki bwayo, erisubyaho obutabale endata oku byosi obu batalaya. Leka ekilayiro ky’emikolere ekyo kihiribawe omu Amerika neryo ekanisa iyanakolesya kutse erisondola obutoki bw’ekihugo, neryo eby’engangirirya/enyikirirya ebitolere eryoloberwa ibyanakakwa erilaba omu bilayiro by’ekihugo; omu bikuhi, obutoki bw’ekanisa n’ekihugo ibukenditabala okw’itwamo ly’omundu, n’erikinda ly’ekanisa y’e Roma iryamabya kundu.Ekinywa kya Nyamuhanga kyabirikunga oku kabi akali hakuhi eribya; taleka kino abandu baleke eryowakyo, neryo abapira omu kihugo ibakendyiga ebilubirirwa by’e Roma nga ni byahi, liriryo ikikendibya ikyabirilengetuka, isibangasyatswa omu kitego. Yinemugenda yikatunga obutoki kikutu-kutu. Esyongangirirya syayo sinemuhamba akati omu byumba ebyo bakakwikiramo Ebihano, omu makanisa, n’omu mitima y’abandu. Yinemulundamania ebindu binene-binene kandi eby’amenge aw’eyigulu omu myanya ey’embita eyo bakendisyasubiramo eryendererya erya kera. Yikakala-kalaya abalwi bayo kyombolerya erilangira yiti yikabya iyinayiteka-tekere erigusa emisoha omugulu endambi yayo yasyahika. Ekyo yikasonda y’endambi eyitolerene, n’eno nibya yabirihebwayo. Tukisiya itwalangira n’eryowa ekilubirirwa ky’obwa-roma nga ni kyahi. Omundu oyukendisyowa n’eryolobera Ekinywa kya Nyamuhanga akendisyaponwa n’eryendereribwa. OO 581.1