Christ leh Satan: Kidona LianpI

17/45

Khen 14—Anununglam English Puahphate

Germany mite adingin Luther in akisincip Laisiangtho ahonsak laitakin, tuabang mahin asemdingin England ah Tyndale akisawl hi. Wycliffe in Laisiangtho pen Latin panin tei khia a, khialhna tampi aom hi. Laikhetna tawh kiklien khia ngeilo ahihmanin, khut tawh kitei hi a bu khat ngah nading tam man bek hilo, mihaute bekin alei zo uh ahi hi. Tuaban ah pawlpi in kham lai hi. Tua ahihmanin tampi kihawmkhia theilo hi. Kum 1516 in. Luther’ theses (thunialna) apiamna kum kliat lai in. Erasmus inama’ Greek leh Latin Laisiangtho Thak akhenkhia hi. Tu in Pasian’ kammal pen apianpih kammal in kiklienkhia ta hi. Hih nasepna ah akibawl masa kampau a khialhna tampite kipuahpha in, adeilma zong asiangzaw in kigellikhia hi. Pilnasang anei innkuan lakah thmnaan akithei zaw pah hi. Tua in puahphat nasepna amahialsak hi. Tangpi mihonte ahilileh atamzaw in Pasian’ thu simding akikliam lai hi. A gaimnite Laisiangtho apiakna ah Tyndale in Wycliffe nungzui in asemzom ding ahi hi. KL 184.1

Lai ahanciam sangnaupang kliat leh thmnaan akan khat hi a, Erasmas kiang panin Greek Laisiangtho Thak angah hi. Amuh khuavakte laulo takin ahillikhia hi. Akihilh doctrine khempeuh Laisiangtho tawh sittel dingin ato hi. Papate in. pawlpi’ tungah Laisiangtho hong kipia ahihmanin pawlpi bekin hilhcianna neiding hi, aci hi. Tyndale in, “Muvanlaite in an amuh nadingin (246) kua in hilh hi, naci uh hiam? Tua ahilhpa mahin agilkial atate in a Pa kaimnal panin a Pa uh amudingin ahilh hi. Kote Laisiangtho nongpiak sangsik un, kote kiang panin naselsim uh hi. Tua Laisiangtho ahilhte mei tawh nalial uli a, hih zo hile iihcin. Laisiangtho nangawn ahaltum nuam nahi uh hi” (A’ubigne, History of the Reformation of the Sixteenth Century, bu 18, khen 4). KL 184.2

Tyndale ie thuhillina in lawpna tampi piangsak a, mi tampite in thmnaan apom uh hi. Siampite ahihleh acialikhiat khitphet in anungah anasepna asusia dingin tawnna leh thu lumletna tawh ahanciam uh hi. Tuabangin agualzo theizel uh hi. Amah in. “Bang hihding hiam? Mun khatah khaici kavawh khit ciangin kanungah galte in nasusia zel uh hi. Keimahin mun khempeuh ah aomthei kahi kei hi. Aw! Cliristiante in amau’ pau in Laisiangtho nei uh hileh, hih thumutte amau tawmin do zo ding uh hi. Laisiangtho omlo in pawlpi mite thmnaan all kikhen kip theilo hi” aci hi (Ibid., bu 18, khen 4). KL 184.3

Tupna thak in alungsim anei hi. “Laisiangtho pen Israelte’ pau tawh kigelli Ilia Jehovah Pasian biakinn ah Late akisa ahi hi. England pau in lungdamnathu in eite lakah pau tuaklo hiam? . . . Pawlpi in sun sangin zingtungin nitang atawmzaw aneiding hilo hiam? . . . Christiante in amaute pau in Laisiangtho Thak asimding uh ahi hi” aci hi. Pawlpi sunga doctor te leh sangsiate akisel phot uh hi. Laisiangtho bek tawh mite in thumaan mu theiding uh hi. “Khat in hih doctor lenin, adang khatin . . . Tu in hih laigelhsiate khat leh khat kitullikalh gawp uh hi. Kua thugen maan a, kua thugen khial hi, ci in ihtelkheh theiding hiam? Pasian ‘ kaimnal bek tawh ihgen thei hi” (Ibid., bu 18, khen 4). KL 184.4

Catholic doctor khat tawh akinial khit asawtlo in aphawk pan hi. Doctor pa in “Pasian’ thukham lo tawh nuntakna sangin pope tawh nuntakna hoilizaw hi” aci hi. Tyndale in, “Pope leh ama’ thukhamte keimahin kanial hi. Pasianin ka nuntakna aliong hut sak nakleh, asawt lo-in, bawng lokhawlma alen naupang khat note sangin Lasiangtho kasiamsak zaw ding hi” aci hi. (Anderson, Annals of the English Bible, laimai 19). KL 185.1

Amite tungah amau’ pau in Laisiangtho Thak piading, cih alunggullma kipsak in nasep akipan hi. (247) Bawlsiatna hangin inn panin kihawlkhia a, London atung hi. Nawngkaina omlo in nasep tawlkhat sung azom thei hi. Papate’ gitlolma liangin atai kul leuleu hi. England khempeuh ama’ adingin akikalhcip tawh kibang a Germany ah gambeel dingin apaikhia hi. Hih munah manglai in Laisiangtho Thak ahong khenkhia hi. Nihvei amasuan kikhawlsak a, khuapi khatah khetkhiat ding akinial ciangin khuadangah apaikhia hi. Atawpna ah Wonns tung a, Luther in Diet ah lungdamnathu adingin akihutna mun ahi hi. Tua khua lui ah puahphate lawm tampi naom a, nawngkaina omlo in Tyndale in anasep asemkhia hi. Laisiangtho Thak bu 3000 amanding hita a, adang khat amaikmn ciangin akizo leuleu ding ahi hi. KL 185.2

Kinna leh thuakzawlina tawh anasep azom hi. Mangkangte in tuipi dungah hoihtakin acin uliliangin, Pasian’ thu in simtham takin London tungthei a, akiliawmkhia hi. Papa te in thumaan anetcip uh hangin, amawkna asuak hi. Durham a bishoppa in Tyndale ie lawmpa laibu zuakte suksiat dingin ahon lei hi. Tua hileh Tyndale nasepna kikhaktan theidingin a um hi. Tua bang akhaktan sangsik in, laibu man teng tawh atliak akikhenkik zo hi. Anung ciangin Tyndale kiman a, nasuahtak nopleh hili laibute khetkhiat nadingin ahong huhte min hong pia in, aci uh hi. Amahin, midang khempeuh sangin Durham a bishoppa in hong tam huhpen hi, aci hi. Acianlai laibu khempeuh man tampi pia ahihmanin hangsan takin kasemzom zo hi, aci hi. KL 185.3

Agalte kliut sungah Tyndale akileliliek hi. Klia tampi sung thong akia hi. Akhakna ah upna hang a silina tawh tetci apang hi. Ahihhangin amah mahin abawl galhiamte in (248) galkap dangte galsim dingin tuni dongin kum za tampi sung ahuh hi. KL 185.4

Latimer in pulpit panin gen a, Laisiangtho in asim mite kampau in akipia khiading ahi hi, aci hi. Hih Laisiangtho apiapa in “Pasian mall hi a, apiapa thuneilma leh tawntung nuntakna anei ahi hi. Kumpi, kumpilian, ukpite, leh uliante in Aina’ thu azuiding uh ahi hi. Lamtuam tawn selo in, Pasian’ thu ie hong makaihna tawn ni. Pu leh pate nungzui zaw lo in, amaute’ nasepte kan selo in, amaute in ana sepkhiat ding thute ilizongkhia zaw ding hi” (Hugh Latimer, “First Sermon Preached Before King Edward 6na) aci hi. KL 186.1

Tyndale ie lawmte ahi Barnes and Frith te in, thumaan ahudingin akuankhia uh hi. Ridleys leh Cranner te zongin anungzuih uh hi. English Puahphate in pilnasang neite hi a, Rome biakna sungah zong akizahtak, mi kulikalte zong ahi uh hi. Papa ki ukna amaanlolma amulma pan un langpanna anei uh hi. Babylon ie thusim atheilma uli tawh amah langpanna ah akliauhpai thei uh hi. KL 186.2

“Latimer in, “Dotna klielkhat kongdong ding hi. England ah kua in apilpen bishop leh biakna makai ahi hiam? . . . Kua hiam, cih amin kalawh ding angai hilo nahi uh hiam? Kong gen inah, Dawimangpa ahi hi. . . . Amah in anasepna phual nusia ngeilo a, a utsial in sam le uhcin a innali amah om tawntung hi. Abawng lokhawlma len gige hi.. . . Thadah in alup lam namu ngeikei ding uh hi. Konggen inah, dawi aom naah . . . khuaimei vakin laibu khempeuh aliemkhia hi. Khuaimei vakin Laisiangtho khempeuh nawlkhin in khi sik hi. Lungdamnathu donlo in khuaimei vakin nasem hi. Sunkam in singlamteh khia in purgatory kongkhak tawm uh hi. Puan sualikhia in mizawng, thanei lo, sik leh suang manphate tawh milim maiah akizem hi. Mihingte’ pupa thuciinte leh thukhamte tawi in, Pasian’ ngeinate leh a thubu ahemkhia hi. Tua biakna uliante in vaimin abang doctrine hoihte khaici vawh hileh Satan in mantep leh sanali peuh avawhding hi.” (Ibid., “Sennons of the Plough.” (249) KL 186.3

Puahphate ‘ pom thukliunpi in Waldensiante, Wycliffe, John Huss, Luther, Zwingli te tawh kibangin Laisiangtho ie akhialthei ngeilo thuneilma in upna leh nuntakna adingin tuktelma ahi hi, cih ahi hi. Amaute in pope te, Councilte, Pate, leh kumpite ie biakna vaiah mihingte’ lungsim siangtho biakna suahtakna anial hi. Amaute adingin Laisiangtho ‘ thuneilma bek thupi a, doctrinete leh thuhillmate Laisiangtho bek tawh akisittel ding ahi hi. Pasian leh athu upna-in misiangthote lenkip in mei tawh lialna nangawn athuak ngam sak hi. Latimer in meikuang in a awte adaisak ding upna lianga asi mi kliat kiangah, “Kihelmem in, Pasian’ hehpilma tawh England ah tuni in khuaimei akivak ding hi a, ka muanna tawh kituakin kuamah in sumit zo ngeikei ding hi” aci hi. (Works of Hugh Latimer, vol 1, laimai 8). KL 186.4

Columba leh akikhawhpihte in Scotland ah avawh uh khaicite kisusia khinlo hi. Kuin za tampi khit ciangin England in Rome ah aki ap uhciangin Scotland in suahtakna alenkip lai uh hi. Ahizongin kum zahuam 12 ciangin pope biakna hong kiphut a, gamdangte ah angah ngeiloh uh thuneilma azang uh hi. Mundangah hih mun sangin khuamial thukzaw lo hi. Atung ding nite adingin kliuamial panin khuavak atang khia hi. Laisiangtho pua in England panin Lollard te in Wycliffe ie thuhilhnate hongpua uh a, lungdamnathu amaimanglo dingin akem uh hi. Kuin zahuam sial in upna tetci pang ding leh upna hang a asite hangin khuavak akem paisuak hi. KL 187.1

Puahphatna lianpi akihonkhiatna tawh kiton in Luther’ laigelhte, Tyndale ie Lasiangthote akihawmkhia hi. Papa in aphawkloh kal in, lungdamthu apuakte in mualdawn leh zangtamte nawkin nuntakna thumaan meite vakin, Scotland ah amit dektak hangin, Rome in kum 400 sung in abawlnate alumlet kik uh hi. KL 187.2

Upna hangin asi mite’ sisan in khanlawhna thak khat apiakik hi. Papa makaite in amaute’ nasepna nawngkaisak ding cih phawk uh a, (250) Scotland gam a minuamsa leh akizahtak innkuan panin asuan leh akhak pawlkhat singkhuam tungah ahal uh hi. Hih asi mite silina tawh atetci panna munte ah pulpit te, gam sung khempeuh ah Rome ie kolte asattat nading lim ahidingin alam uli hi. KL 187.3

Kumpi bawng panin asuak Hamilton leh Wishard te in puahphate nungzui in akliangkhia uh hi. Singkhuam tungah anuntakna uh apiakhia uh hi. Wishard akihalna vuu panin meikuangin adaihsak zawliloh ding, Pasian’ makailma tawh Scotland gamah pope ie thuneilma asattat dingin mi khat akliangkhia hi. KL 187.4

John Knox in pawlpi ie ngeina leh thuthukte panin akiheikhia hi. Pasian’ thumaan tawh kivak in, Wishard ie thuhillma tawh Rome tawh kipawlna nutsiat ding khensat a, bawlsiatna athuak Puahphate tawh akipawl hi. KL 187.5

Thuhilhsia za alualidingin alawmte in ahansuah hi. Tavuan han salua in alinglawng hi. Ni tampi sung gamdaihna ah kihem khia in, asungtawng buainate sutkhia in siaza asang hi. Tua dimnun khatvei sangkhin hipeuhleh, lunghianglo takin nuntakna aom laiteng ma asot hi. Hih lungsim siangtho Puahphapa in milling maiah lau neilo hi. Upna hanga asi mite meikuangin amah aumcih hangin ahansanna atawlikuang zaw lai hi. Ngoltolpa’ heipi in alutungah akivik hangin adimnun mahah ding tiltel a, avei atak ah aom milimte aphiat maiming dingin akitom hi. KL 187.6

Protestant makai tampi takte adualsak Scotland kmnpinu tawh kimu dingin akipaipih ciangin. Jolin Knox in thumaan adingin linglo hoilo hi. Ngekbawlna tawh akizo ding hilo, tawnna tawh asaton ding hilo hi. Kuinpi in akham biakna ahilh manin Pasianin note a uk kumpite’ thu namang un, acih palsat ahihmanin. kumpinu in lainpial hi, ci in amawhsak hi. Jolin Knox in dawng kik a: KL 187.7

“Biakna maan in leitung kumpite kiang panin pianpih tliatang leh thuneilina alak ngeiloh mail bangin, kumpite in amau in lim asak bangin biakna asui ding uh hilo hi. (251) Gammite zong amau’ deilma azuisak ding hilo hi. Banghang in kumpite in Pasian’ biakna maan all thu theilo pen mawk uh hiam! . . . Abraham’ suan leh kliak khemepuh in Pharoah’ biakna zuikhin uh hileh, tonu aw, leitungah bang biakna sungah na omding hiam? Ahilikei leh, sawltakpite hun lai in Rome biakna bek akizui ding hileh, lei maitang ah bang biakna bek aomding hiam? . . .Tua hi a, kmnpinu aw, nautangte in kumpite biakna ah aom loh uh apliamawh hilo hi. Ahizongin THU amangdingin amaute thu kipia thei bek hi” aci hi. KL 188.1

Mary in gen a, “Nangmah in Laisiangtho lampi kliat tawh nagencian hi. Catholicte in adang lampi tawh agencian uh hi. Kua a ka um zaw ding hiam? Kua in thukhenna thuak ding hiam, acikik hi. KL 188.2

“Pasian na um ding hi. Ama’ thu sungah siangtakin kigen khin hi. Pasian’ thu in agenna sangin agamla zaw in kigen leh khatmah zong naman kullo hi. Pasian’ thu in siang mahmah hi. Mun khatah gencianna aom kei leh, Khasiangtho in Amali leh Amah kitukkalh ngeilo a, mundang ah acianzaw in aliong hilh hi. Tua hi a, thu theilo in hong kikoili lo hi” (David Laing, The Collected Works of John Knox, vol. 2, laimai 281, 282). KL 188.3

Puahphapa in anuntakna khamin hihbangin thumaan adingin kmnpinu maiah agen hi. Hihbang lungsim mah tawh angim asawmnate hangsan takin alen hi. Topa adingin thungen in, Scotland gam Rome nuai panin asuahtak nadingin na asem hi. KL 188.4

England gamah gambup biakna ahidingin Protesttant biakna akipsakna uh abeiding ahita hi. Bawlsiatna zong abit in venglo hi. Rome ie doctrine tampi kinial ahililiangin biakpaai dan tampi mah kilen lai hi. Pope ie thuneihna kinial hinapi, pope munali kumpipa in biakna amakaih lai hi. Pawlpi’ nasepna ah sianthona leh lungdamthu ie piancil thuguite panin kiklienkhia veve hi. Biakna suahtakna thukhun zong kithei meello hi. Lampialte suksiat nadingin Rome in azat bawlsiatnate (252) akinutsiat liangin Protesttant kumpite in lungsim siangtho’ ukna tawh suakta takin Pasian biak theilma zahtak tuanlo hi. Mi khempeuh in doctrinete leh biakpaaidante azuidingin pawlpi in ngen veve hi. Pawlpi panin aka khiate in bawlsiatna thuak uh a, atawm atam in kum za tampi hunla hi. KL 188.5

Kum zahuam 17 hun sungin pastor tampite in adinmun panun hawlkhiatna angah uh hi. Pawlpi in aphalloh kikliopna ah apaite nasia takin sum liu na, thongkiatna, gamsung panin hawlkhiatna tawh akham uh hi. Pasian biadingin Pasian tungah athmnaante in kikaikhawmlo in om theilo uh a, khuamial kongzing lakah, munbu inn kliumvum ah, leh zankim in gamlak ah akikaikliawm uh hi. Gammang tulakah Pasian lam biakinnte beel in, Pasian phatna leh thungetnate pulaak dingin kibawlsia akithehthang Topa’ tate akikhawm uh hi. Bangzahta in akidop uh hangin. mi tampite in a upna hangun athualilawh uh hi. Thonginnte kigak lua a, innkuante kikhenkham hi. Mi tampi takin gamdangah hawlkhiatna angah uh hi. Ahihhangin Pasianin amaute tawh omkhawm a, amaute tetci panna bawlsiatna tawh asuinit zokei uh hi. Mi tampite zong tuipi kantanin America ah kihawlkhia a, tua lai all biakna suahtakna leh gamukna akhenkhia uh hi. Hih gamin amaute kulhpi ahi hi. Sawltakte hunlai mahbangin. bawlsiatna in lungdamnathu akithang sakzaw hi. Akihhuai thonginnte in migilote leh mithatte tawh kidim a, Jolm Bunyan in vantung huih siangthote adik hi. Tua mun panin khalam khualzinpa in siatna kliua panin tawntung kliua ah azinna tangthu agelh khia hi. Kum 200 sung Bedford thonginn all mihingte lungsim alunglawpsak aw asuak hi. Bunyan ie “Vantunglam Zinna” leh “Mawhneipenpa ading Hehpilina” laibu in nuntakna lampi ah mitampi amakaih hi. KL 189.1

Baxter, Flavel, Alleine, leh siamna, pilna, leh Cliristian nuntakna anei mite in (253) misiangthote tungah akipia upna ahu uh hi. Hihmite nasepnate in leitungin kliamin kumpi langpang bangin amawhsak uh hangin. abei ngeiding hilo hi. Flavel ie “Nuntakna Tuinak” leh “Hehpilma’ Zawtzia” te in mi tul tampite in Christ tungah anuntakna uh apiakdan ding alak hi. Baxster ie “Puahpha Pastor” laibu in zong Pasian’ nasepna ah akhanglo nuamte adingin thupha khat hi a, “Misiangthote Tawntung Tawlngakna” in Pasian’ mite adingin klia tawlngakna adingin amakaih khat ahi hi. KL 189.2

Tuazawh kmn za khat bang kbit ciangin. klia mialpi atun laitakin. Whitefield leh Wesley te in khuavak pua dingin akilangkhia uh hi. Anglican Pawlpi ukna nuaiah England mite in khalam ah nungtolh in, lawki tawh kibang kikin ailunu uh hi. Biakna siate in asimnop pen thute in pianpih biakna hi a, tua in a theology uh zel mahmah hi. Dawlsang ah aom mikangte in amaute uangtatna upna ciamnuih bawl in. amaute sangin sangzaw kisa in akisial uh hi. Dawlniam ah aomte in bangmah theilo in. asia dingin akikoihdap hi. Pawlpi in upna leh hansanna neilo a, tliumaan apanpih zo kei hi. KL 189.3

Luther in siangtakin ahilh upna tawh dikna zong kimansuah phial ta a, gupna ngah nadingin Rome ie sepna thukhun apomkik uh hi. Whitefield leh Wesley te in Anglican pawlpi mi hi uh a, Pasian’ maipha muh nadingin lungsim takpi tawh azongte zong ahi hi. Gupna ngah nadingin vangnei takin nungta ding a biakna ie zehtan thukhamte zuilma tawh kingahding hi, ci in akihilhte ahi uh hi. KL 190.1

Charles Wesley khatvei acina a, silmgap ahihmanin, nuntakna ngah nadingin bangtungah nakinga hiam, ci in akidong hi. Adawnna all, “Pasian’ na asemdingin kahanciam theilizali kasit kei hi” aci hi. Adong alawmpa lungkim zolo a, Wesley in dawngkik a, “ka hanciamnate lam-etna adingin kicinglo aci nahiam! Ka muanding bangmah adang kanei kei hi” aci hi (John Whitehead, Life on the Rev. Charles Wesley, laimai 102). Hilizah in pawlpi tungah khua amial ahi hi (254). Jesus ie hong siansuahnate kisin in, Christ ie minthanna kisut in, mihingte’ lungsim in gupkhiatna lam-etna ahi singkhuam tungah akikhailum Honpa kiangpanin akiheikhia uh hi. KL 190.2

Wesley leh alawmte pen biakna maan in lungtang sungah kiphut hi, ci in akihilh hi. Pasian’ thukhamte in zong mihingte ‘ ngaihsutna leh gamtat kampau dongin akizek khia ahi hi, ci uh hi. Lungsim sianthona akisap lam theithei uh a, apuatham kizep kipualma zong hoihding, cih thei uh hi. Tuabangin nuntakna thak angah nadingun ahanciam uh hi. Hanciamna leh thungetna tawh pianpih lungsim sunga siatnate kizozo ding hi, ci uh hi. Adeilma uh nialin nungta uh a, piakkhiatna nei in, kiniamkhiat in, Pasian’ maipha ngali nadingin hulma apia thei zuilma khempeuh ah beltakin azui uh hi. Ahizongin alam-et uh angah kei uh hi. Amau leh amau asuahtak nadingin, mawlma ie mawhsakna leh mawlma ie vangliatna panin suahtak nadingin amawkna in ahanciam uh hi. Luther in Erfurt inndei sungali ahanciam bang lianin akitom uh hi. Akibang dotna “Pasian’ mai ah mihingte in bangci in midik suakthei ding uh hiam” in amah agentheisak hi (Job 9:2). KL 190.3

Protestant biakna tau tungah mit ding a akisa Pasian’ thmnaan meikuangin Bohemia Cliristiante’ tangtawng meisel tawh akitawlikuang kik ding ahi hi. Pualiphatna hunkhit ciangin, Rome ie migilote in Bohemia a Protestant biakna atuatcilsak zo hi. Thmnaan anial nuamlote gamsung panin atai khiasak uh hi. Tuate pawl khatin Saxony gamsungah gambeel uh a, tangtawng upnagil akemcing zo uh hi. Hih Cliristiante ie suan leh kliak panin Wesley leh alawmte tungah kliuavak akipuak ahi hi. KL 190.4

John leh Charles Wesley te in kliutngakna angah khit uhciangin, Pasian’ na asemdingin America ah akipuak hi. Atuanna tembaw tungah Moravian honkhat zong atuang uh hi. Tui tungah huihpi tuak uh a, asi ding akisa John Wesley in Pasian’ sungah ngailnnuanna nei akisa kei hi. Gennan Moraviante ahihleh, lungmuang takin aom dide uh hi. Tuabang lakah Wesley adingin thuthakpi ahi hi. (255) KL 190.5

Amah in “Amaute alamdang omdan ka en gige hi. Akiniamkhiatna uh genbaang hetlo, atuanpih mite akep akhoina uli zong mangkangte in alawnloh ding uh nasep, nasep man angalidingin akilawm uh hinapi thaman sangnuamlo lai, tuabang nasepna in amaute’ akiphasak lungsim adingin hoih hi, ci uh a, amaute sangin a it uh Honpa in amau adingin naksepsak zaw lai hi, aci uh hi. Liamna inzong ahepkhiat theihloh hehpilma pulaakna dingin nisim hunte beisak uh a, amaute kisawntuk lelizong thokik in apaikhia lei uh hi. Amaute kam panin phunna ciakna genkhia tuanlo uh hi. Amaute in launa panin kikhah khia maw, kiphatsakna, helma, leh thulikikna panin zong kisuakta sak hiam, cih sittelding hunpha ngah akisa hi. Biakpiakna khempeuh ah Late asak masak laitakun, tuihualte in hongnawkin, tembaw puankhai phel nih asuah hi. Tui in tembaw sung dim a, tui taw ah tembaw atmnsuk abang hi. Mangkangte lakah lau inkutna agingkhia hi. Germante ahihleh alasak uh azom lai uh hi. Anungciangin amaute lakah kliat kadong a, “Laulo nahi uh hiam?” kacih ciangin “ka lau kei uh hi, Topa tungah lungdam ung” hongci hi. “Na numei, na naupangte zong laulo uh hiam?” kacih kik leh. “laulo e, nmnei leh naupangte in sihding laulo uh hi” hongci kik hi.” (Whitehead, Life of the Rev. John Wesley, laimai 10). KL 191.1

Savannah ahongtun uhciangin, Wesley zong Moraviante tawh tawlkhat atengkhawm hi. Amaute ‘ Christian zia leh tongin amah lungkimsak mahmah hi. Akikliopna khat vuah, England nuntakna aneilo pawlpi’ kingeina sell biakpiakna tawh kibanglo in, “Amaute’ mawlna leh zahtakna in kum 1700 hun sunga biakpiakdan hong mangngilhsak hi. Amaute lakah biakna kapiak ciangin, Paul, tuipuanbuk kluiipa. ngabeng Peter te in hun aukna. biakpiak tawndan om selo in, Khasiangtho’ vangliatna akihilna ah aom kakisa hi.” (Ibid., laimai 11, 12). KL 191.2

England ahongciah kik ciangin, Moravian thuhilhsiapa hillma tawh kituakin John Wesley in Laisiangtho in agen upna nam atheician hi. Gupna adingin milling’ sep leh bawlte tungah kinga nawnlo in, “mawlma khempeuh ahongpuak khiatsak Pasian’ Tuuno” bekmah (256) pum muanding athei hi. London a Moravian Kipawlna ah Luther’ laigelh kliat kisim khia a, thu umte lungsim sungah Khasiangtho in na asep ciangin apiang kikhelna thu amu hi. Wesley in ngai gige a, ama’ sungah upna akuang hi. “Lamdang takin kalungsim hong lumsak hi. Clirist ka up lamtak kathuak klia a, gupna ngah nadingin Christ bek mah ngailnnuanna aliong kipia hi. Amah in ka mawlma khempeuh hong lakkhiatsak a, mawhna leh sihna panin keimah ahonghonkhia hi.” (Ibid., laimai 52). KL 191.3

Gimhuai leh nuamlietlo in amah leh amah akinialna. leh akiniamkhiatnate tawh Jolm Wesley in Pasian zongin nahanciam khinzo hi. Tu in Amah mu ta a, thungetna leh antanna tawh semin ngahdingin akilam-et hchpihna. kei-nialna leh piakkhiatna tawh azon, tu in akhongin “smn leh manneilo in” angah hi. KL 192.1

Khatvei Christ upna ah akipkhit ciangin, lungdamnathu ahi Pasianin akliong a apiak hehpilma theihtheilma mun khempeuh ah agenkhia dingin a lungsim akuang hi. “Leitung ka en a, kanasepna mun in kamu hi. ka omna khempeuli ah gupkhiatna lungdamna tangthu agendingin tavuan kanei hi.” (Ibid., laimai 74). KL 192.2

Khauhtakin kei-nialna nuntakzia amahin zomsuak a, thalawlma hilo, upna hang a apiang thu in kasangta hi. Azung hilo, sianthona ie agah ahi hi. Clirist sunga aom hehpilma in Cliristiante’ lam-etna bulpi ahi hi. Hehpilma in thmnanna tawh akipulaak ahi hi. Lungdamna thumaan atangko dingin Wesley aki ap hi. Tua thumaan in, amah in angahsa. Clirist ie sisan liangin upna tawh dikna hi a, lungsim sungah Khasiangtho ie pianthak sakna ahi Clirist bangin nuntakna panin apiangkhia gah galma ahi hi. KL 192.3

Whitefield leh Wesleyte in mawhnei mimangthang ahilma uh bilvuhna ngahsa in, nasem dingin kiginguh ahihmanin, Clirist ie galkap ahilma tawh (257) haksatna atliuakzo dingin akisek uh hi. University leh nasepna phual ah mite kona, zahpilma, ciamnuilibawlna, leh bawlsiatna athuakngamte ahi uh hi. Amau gel leh amau apanpih apawlte pen sangkah pih Pasian aumlote in simmawlma in Methodist te, ci in asam uh hi. Tu in, England leh America ah pawlpi agolpen in akizahtak min ahongsuak hi. KL 192.4

England Pawlpi mi ahilma uh tawh biakpiak tawndan khauhtakin nei uh a, ahizongin Pasianin tuasangin asangzaw dimnun ah akhangkhan nuam hi. Kliasiangtho in Christ leh singkhuam tungah asi mipa thu agensak hi. Anasepnate uhah Sangpenpa vangliatna in ompih a, mi tul tampi akikhelsak hi. Hih akingah tuute ngiate kiangpanin cinding akisam hi. Wesley in pawlpi tliak kliat phuhding alunggeel ngeikei hi. Tua ahilunanin Methodist Connection, ci inkipawlna anei hi. KL 192.5

Aomsa pawlpite kiangpanin lamdang leh nasia takin langpanna ngah uh a, ahizongin Pasian’ pilna in pawlpi panin puahphatna apiangdingin vai ahawmsak hi. Pawlpua panin akipansat hileh puahphatna akisapna munte phu zolo ding hi. Hih khanlawlma thuhilhsiate in pawlpi mi lakpanin apiang hi a, hun angah bang leh mun angalma uh tawh kituakin, kongte akikhakcip uadi no munte ah thumaan alut thei hi. Thuhilhsiate pawl khat in khalam ilunutna panin khanglo in, anasepna mun panun alawp thuhilhsia asuak uli hi. Kingeina selina tawh asi pawlpite in hong khanglo uh hi. KL 192.6

Wesley’ hun laitakin, pawlpi’ tangthu sungah apiamnah bangin, silpiak ngah mite in angah bangun na asem uh hi. Amaute in doctrine lemtuahkimlo napi uh Khasiangtho in amaute khinin. Clirist ading klia akaikhawmdingin kipawlsak hi. Whitefield leh Wesley kikalah kilamdanna in kikhenkhapna apiangsak ding abang hi. (258) Ahizongin Christ ie sangah lungnemna asin uh tawh kituakin, kithuakkim zo in, akilem uh hi. Kitot kisel hun ding omlo hi. Mun khempeuh ah khiallma leh mawhna omkawikawi a, mawlmeite in siatna ah kia suk ding uh ahi hi. KL 193.1

Pasian’ nasemte in lam haksa atawn uh hi. Huzaap anei, mipilte in asiamna uh zangin amaute alangpan uh hi. Tawl khat sung biakna makaite in amaute tungah midang suah uh a, biakinn kongte zong asiangtho upna leh thumaan tangkote adingin akikhak hi. Biakna makaite in amaute pulpit kalidingin adeihlohna hangin liaina, mawhna. leh kliuamial atoksuah asuak uh hi. Pasian’ hehpilma hangbekin, John Wesley in silma panin asuakta zel hi. Mihonte ama’ tungah ahehdingin akitoksuah ciangin, suahtak nading lampi aomlo abang hi. Vantungmite in milling bangin amah ompih a. mihonte nungtukin, Clirist ie nasempa in lauhuaina aomlolma ah ngailunuang takin akansuak hi. KL 193.2

Mihon’ helma panin asuahtakna hunkliat all, Wesley in. “Khuapi lam manawhin anal malunali lampi tawnin katualisuk laitakun. mi tampi in ahongsawntuk nuam uh hi. Khatvei leilakah tuk khin lengh, ka thokik nawn keiding hi, ci in ka ngailisun hi. Ka khe zong khatveimah kisui khalo in. ka khe tal beklo in, amaute khut panin kasuahta hi. Keimah ahong kaituk dingin ka puanngong leh ka puan man klia nuamin ahanciam uh hangin ahong lawngkha kei uh hi. Khat bekin ka tungsilh mong khat abalkek hi. Akhut sunga aom puamnongin kapuan ip langkhat hi a, bank letmat kaneih kibalkekin alangtuakin kahawm uh hi. Aduliliawp tuak malnnali kanunga mi khatin, tampi vei tawsaw hing khat tawh ahong hongsat hangin, khatvei zong kadek asatkha hileh agimna tampi kiamtuam ding hi. Ahong sat simin, banghang, cih kathei kei a, aciang tawh kakipelh khaden hi. Kavei lam hileh kataklam hileh ka kihei theikei hi. Midang khat honglut in keimah ahongsat dingin akhut avik leh aciang tliakhat thu in akhalisuah hi. Ka sam aphuai klia bek hi. Nasam nel si e, ahong ci hi. . . Khua sunga ahong kikhel masa pente in gen uh a, khua a migilote hi uh a, tuate makaite (259) lakah khat in vompi huan sunga letsong angah buanliatpa khat ahi hi. . . . KL 193.3

“Ama’ deihna azuidingin Pasianin bangzah in migi takin eite hongpuahpha hiam! Abeisa kum nih lai in leisek phel khatin ka liangko hong hiatkha ngei hi. Tua kbit kuin kliat ciangin suangtum in ka mitgel kikal hong klia hi. Nung kha sungin khuttum khat kangali a, tu nitakin khuttum nih. hih khua sung kalut uhciangin khatvei; kapusuah ciangin khatvei; ahihangin bangmah tliam ahikei hi. Mi khatin ka awm athatang neilizah sitlo in hongtum a, adang khat in ka kam hongtup sak a, athahat lua ahilunanin ka kamsung panin thakhat thu in sisan akithehkhia hi. Anih un bangmah natna kangah tuankei hi. Buhtu tawh ahongsat uh tawh akibang hi.” (Jolin Wesley, Works, vol. 3, laimai 297, 298). KL 193.4

Hun masalai a Methodist te, sia ahi apawlpi ahizongin, mi’ toksualina tawh Pasian’ amnlote leh pawlpi sung pan mahin simmawlina, bawlsiatna akibangin athuak uh hi. Thmnaan akisemlo thuklienzumte ah thu kinei in. akimawhsak zel hi. Amaute abawlsiate khut tawh athuaksia zel uh hi. Inn khat panin inn khat ah migolo honte lut in inn sung vanzatte susia in. autut un asatzan uh hi. Pasal, nmnei, naupang sit neilo in abawlsia uh hi. Munkhat khatah, mihon muhdingin lai suang uh a, Methodistte asusia nuam, a innte uh aluli nuam, tawlilette asattam nuamte akisam hi. Tua ni, tua nai in kisutuah dingin hungelna azasak uh hi. Hihbangin Pasian leh milling’ thukhamte palsatnate kiman kisit selo in kikoihdap hi. Mawlmeite klie kisitna panin sianthona ah akalsuan pih manun kimawhsak a, ngentel takin abawlsia uh hi. KL 194.1

Amah leh anungzuite akimawhsakna vai Jolm Wesley in agenna ah, “Pawl kliatte kipawlin hih mite’ doctrine maanlo khial hi. Pumlawp uh a, thuthak leh akiza ngeilo thu phuangin, atawndian, uangtat upna, thutangpek uh hi,” aci uh hi. KL 194.2

Hih kineihtawmna khempeuh azungpanin longkhia in doctrine ie hiangkhempeuh akisittel ciangin Laisiangtho in siangtak a ahilli thute (260) pawlpi in agencianna ahi hi. Tua ahilnnanin Laisiangtho amaanna lak zaw ahilunanin khialhna omlo hi. Pawl khatte in ‘amaute’ doctrine ngat lua hi, vantung paina lampi kawcik sak lua uh,’ ci uh hi. Hih in acil panin mungtup ahi hi. Hih in tawlkliat sung thugil hi a, asimthamin thu tul tampi sungtawngah omin, apuatham ah meel leh lim tuamtuam tawh akipua ahi hi. Topa leh anungzuipite in hih mite sangin vantung lampi akawcik sak zaw uh hiam? Laisiangtho sangin amaute’ doctrine in angat zaw hiam? Hih Laisiangtho munte lungngai dih in: ‘Na lungsim khempeuh. na kha khempeuh. na thatang khempeuh tawh na Topa Pasian it in.’ ‘Mihingte thadah kampaute tawh amaute thu akikhending hi.’ ‘Na ne nadawn ahi a, bangbang nabawl zongin, nasep khempeuh Pasian’ minthan nadingin bawl in.” KL 194.3

“Amaute’ doctrine in hihte sangin ngatzaw hihleh, amaute kimawhsak ding hi. Ahizongin nalungsim tawngah ngatzaw lo ahilina nathei hi. Pasian’ karnmal siasaklo in kua in ngatlo zaw theiding hiam? Pasian’ thusim akemcingte in amaute tungah aki-ap thusiangtlio khel thei uh hileh suinkem asuak theiding uh hiam? Hitheilo ding hi! Amah in bangmah khiam theilo, bangmah nemsak zaw theilo hi. Mi kliempeuh zakdingin ‘no‘e deihdan in Laisiangtho aniamseek kei ding hi. Nangmah in sangkah to zawk keileh mangthang paisuak in’ adding hi. Hih in eite dinsan taktak ahi hi. Aminthang otna aw in. “hih mite citlohna” ahi hi. Amaute cinghlo uh hiam? Bangci in cinghlo? Gilkialte anvaklo uh hiam? Mizawngte puanguanlo uh hiam? Hilo hi. Hihthu akigen hilo hi. Amaute ‘ deihloh thu in, amaute zong thuklienna all cinglilo uh hi. Amaute in, amaute ngaihsutna tawh kituaklo in kuamahin gupna ngalilo ding hi, ci uhhi” (Ibid., vol 3, laimai 152, 153). KL 194.4

John Wesley te’ hun ma a England gam a khalam nungtollma in thukham deililolma panin apiang ahi hi. Mi tampite in Christ in singkhuam tungali thukham beisak khinzo hi, tua hi a, eite in ilizuih kul nawnlo hi. Thu umte in nasep hoih sepna panin suahtakna kingah zota hi, ci uh hi. Pawl khat in, thukham omlai mah hi, ci in agen uh hangin (261) thukham zuihding thuhilhsiapa in hanthot kul nawnlo hi. Pasianin gupna angahdingin teelsa nei a, Pasianin aliongpiak hehpilma kinial theilo hi. Tua ahihmanin upna leh thuzuilma ah hong kimakaih lei ding hi. Tawntung siatna athuakdingte ahihleh Pasian’ thukham zuilizawh nading tlia neilo uh hi” aci uh hi. KL 195.1

Adang pawlkhat in, “telsa mite in hehpilma panin kia kik thei nawnlo uh a, Pasian’ maiplia tan thei nawnlo uh hi, ci uh hi. Tuabang a upna in, siatna gamtatnate in mawlma taktak hizolo a, Pasian’ thukham palsatna Julian lo hi. Tua mite in mawlma pulaak ding neilo a, kisik kikna tawh mawlma panin kisut khiatna zong nei theilo uh hi.” (McClintock and Strong, Cyclopedia, art. “Antonomians”). Tua hi a, telsa mite in asia huaipen mawlma nangawn zong abawl ulileh zong Pasian’ maiali mawlma hilo hi, banghang hiam, cilileh hih in telsa mite pianzia leh zia leh tong ahi hi. Amaute in Pasian adahsak thei, thukham inbawlloh dinga akham nate palsatlo ding uh hi.” KL 195.2

Gulpi’ hihbang doctrinete in anungciang a ahong laang pilnasang neite leh theology siamte thuhilhna hi a, akikliel theilo Pasian’ thukham cihbang omlo hi. Thukham in mihingte khensat bawltawm ding ahi hi. Mihingte kikhelkliel ahihmanin thukham zong akikhel ding hi, ci hi. Hihbang ngaihsutnate in to khat panin ahong pai khia hi a, tua to in mawlma aomlolma vantung nangawn ah midikte Pasian’ thukham ie khalna panin alakhia dingin ahanciampa nasep ahi hi. KL 195.3

“Pasian’ thupiakna” doctrine in mihingte’ zia leh tong khetkip sak a, tua in Pasian’ thukham anialdingin ainakaih hi. Wesley in tatsat lo-in akhial thukham anial siate langpan den a, thukham langpan ding a amakaih hih upna in Laisiangtho tawh kituak lo hi. “Pasian’ hehpiluia in (262) gupkhiatna hong tunpih a, milling khempeuh tungah ahong kilang hi. Hih in Honpa Pasian’ maiah thuhoih leh asantliam thu hi a milling khempeuh gupna angahsak nuam Honpa hi a, thumaan theilma all ihtun theih nading ahi hi. Banghang hiam, cihleh, Pasian khat bek om a milling leh Pasian kikal ah palai ahi Christ Jesu milling in mi khempeuh atatkhiat nadingin Amah leh Amah ahong kipiakkhia ahi hi” (Titus 2:11; 1 Tim 2:3-6). Gupna ngah nadingin lampi phatakin alenkipzodingin Pasian’ Khasiangtho in akhongin eite tlia hongpia hi. Tua hi a, Christ “amaan khuavak” in leitungah apiang mi khempeuh tungah khuavak atungsak hi” (Jolm 1:9). Milling in ama’ ut thu tawmin akhong a akipia nuntakna anial uh hi. KL 195.4

Christ in Ama’ silina tawh zehtan thukhamte leh Thukham 10 te beisak zo hi, acite adawn na ah, “Thukham 10 sungah akihel khalam thukhunte pen kamsangte in zuilidingin sawl a. Amah in beisaklo hi. Jesu ahong paina in hih thukham ie aphel khat zong alakhiading hilo hi. Hih thukham in cikmah ciangin akisusia theiding hilo a, vantungah athumaan tetci in akip ahi hi. . . . Hih in leitung piancil panin aom thu hi a, ‘suangpek tungah kigelhin,’ Piangsakpa khut sung panin apian uh hunpan kipanin mihingte lungtang satak pek tungah zong akigelh ahi hi. Khatvei lai in Pasian’ khutme malnnahin agelh laimalte in mawhna hangin mualta a, ahizongin akiphiat maimang hilo hi. Mihingte ‘ lungsim sungali sia leh plia aom laiteng aomlai ahi hi. Hill thukham ie aphel anengte in khangtawntungin aliun amun tawh kisai lo, akikhel kliel milling pianzia khuahun tawh zong kisailo in. Pasian’ zia leh tong, milling’ pianzia leh tua nihte kikal a akikhel theilo kizopna tawh kisai zaw ahihmanin, mihingte tungah thu aneilai ahi hi. KL 196.1

” Asusia dingin kahongpai kei hi, akipsakdingin kahong pai hi. . . . Adeilma in hih munah anung leh amai kitatsatlo hi. Mhingte in bangbang agen ulizongin akicingsak zaw dingin akipsak hi. Akitelmulilo khempeuh akilangtangdingin ahong pai hi. Asung a aom athem anengte’ deilma akidawksak dingin ahongpai hi. Thukham sungah aom thukliun khempeuh ie athukna, azaina, atawntunna leh (263), asanna leh akimukhn zolo asianthona leh alaigual khempeuh all klia tawh kipawl ahilma alakding ahi hi” (Wesley, Sennon, 25). KL 196.2

Thukham leh hehpihna akithuhualkimna Jolm Wesley in alak hi. “Thukham leh hehpihna in kizopna anei hi. Alangkhat ah, thukham in atawntungin lungdamnathu ahi hehpihna adingin lampi sialin. akawkmuh hi. Tuabang mahin lungdamnathu ahi hehpihna in thukham amalmal in akicinsakna ah amakaih hi. Gentelina in. thukhainin Pasian a itding leh vengte a itdingin hongngen a, lungsim nemin, akiniainkhiat dingin ahilikeileh asiangtho dingin zong hongkal hi. Hihbangin akicingdingin eite in kilawmna ilinei kei hi. ‘Mihingte sungah apiangtheilo thu ahi hi. ‘ Ahizongin Pasianin itna apiadingin eite hong kamciam khin hi. Akiniainkhiat ding, lungsim anem ding, leh asiangtho dingin hong kamciam hi. Hill lungdamnathu ililet leh ih upna tawh kituakin akisemkhin zo hi. Thukham ie dikna in Jesu Clirist upna tungtawnin eite sungali akicing zo hi. . .. KL 196.3

Wesley in. “Alianpen galte Mali Clirist ie lungdamnathu kilang leh kiciantakin tliu kikhen khinzo hi. Thukham aneupen ahi a, alianpen ahizongin, asia theithei in gen in. midangte zong apalsat dingin ahilhte (phelkhia, klialikhia, tavuan neilina sutkhia) te in thukhenna angah khin hi. Banghang hiam, cilileh thukham in lai kuilikliat bang ahi hi. . . . Hihbang khalam khuahun ah alamdang thu in, amaute in thukham apaih khiatna tawh Christ alungdam ding sa in, Aina’ nasep atangzaisak zaw akisak laitakun, Ama’ doctrine asusia uhahi hi. Judas in“Topa aw, ci in anap” bangmahin Jesu apahtawi zaw akisa uh hi. Amahin adang khempeuh kiangah, “milling’ Tapa nanapna tawh aleliliek nahi hiam” aciding hi. Adangdangte sangin Amah napna in, asisan ngen leh a lukhu lakkhiatsakna hi a, Ama’ thukham ie aphelkliat zangkhai ngaihsutna tawh Ama’ nasepna atangzaisak kineihna ahi hi. Upna thu tuabangin amulitang ahi a, anungah agen ahizongin. thmnanna hiangkhat peuh koilikhia hileng, a thupiakna tawh ill kipelh zo keiding hi. Pasian’ thukhamte lakah aneupen nangawn aphiatding ahi a lam khat panin athanemsak dingin Clirist’ thu genna in suahtakna hongpialo ding hi.” (Ibid., 264). KL 197.1

“Lungdamnathu thuhillina in thukham abei nadingin vailiawmna hi” aci mite tungah Wesley in. “Hih thu kanial kilkel hi. Hill in thukham abeina vaihawmna hilo hi, ataktakin, mihingte amawhna uh kiphawksakin, hell khuk biangah a ilnnu mite klianlawhsakna ahi hi.” Sawltak Paul in agenna ah, “Thukham tawh mawlma ihthei hi;” ci a, mihingin mawlma apliawk matengin Clirist ie silina sisan akisapna mulo ding hi. . . . “A damte in zato kisamlo uh a, cinate bekin kisam uh hi” ci in Topa mahmahin gen hi. Tua ahihmanin, acidamte siavuan ihpiakna in ahaihuai thu hi a, tuabangin amau leh amau akingaihsut ding uh ahi hi. Amaute in cina ahihlam natheih masak kul ding hi. Tua hikei leh na nasepna adingin lungdam hongko theilo ding hi. Lungsim adamte lungsim khatvei zong kitamkham ngeilo uh ahihmanin Christ ihpiakna in ahaihuai hi hi.” (Ibid., Sennon 35). KL 197.2

Tua hi a, Pasian’ hehpihna ahi lungdamnathu ihtangko laitakin, Wesley in a Topa mahbangin, “thukham zaisakin. zahtak huaisak hi.” Pasianin sepdinga apiak nasepte thumaan takin zokhia a a nasepna panin apiang thamante amu theidingin akiphal mahbangin. thaman lianpipi amu hi. Kum 80 valbang anungta hi a asih dong kum 50 sung Pasian’ nasepna in azang hi. Aina’ nung azuite zong awn langsangin atamzaw uh hi. Ama’ nasepna tungtawnin mihon tampite in siatna leh mawlma sungah kiatna panin asiangtho zaw nuntakna, athuk zaw leh ahau zaw klia nuntakna ah akilamto uh hi. Bangzah taktak in phattuam pih uh hiam, cih gupkhiatsa innkuante khempeuli Pasian’ gam sungah akikailikhop matengin kitheikhinlo ding hi. Ama’ nuntakna in Cliristian kliat sial adingin man akiseh theilo sinna hongpia hi. Tua upna leh kiniamkhiatna, agim theilo deihsakna, kipiakkhiatna, leh Clirist ie na asem dingin aki-apna in tuni pawlpite sungah akilang mahding hiam? KL 198.1