OLÜHI OLÜNENE

EKIHANDE EKYA 8—LUTHER EMBERE SY’ABATSWERI

Omukama w’ekihugo omuhya, iyo Charles owa 5, abya inyabiryikala oku kitumbi ky’obwami eky’e Germany, n’abakwenda b’e Roma mubanguha erimusima n’erikaka omukama oyo erikolesya obutoki bwuwe erilwa n’emikalalirye y’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa. Oku lundi luhande Omusombolesya w’abami owa Saxony, oyu waleka Charles inyabana eryamabalibwa embita y’obwami, mwamusaba ati syanabasule kisando kyosi erikola Luther yo nabi ate amuhulikirira. Neryo omukama mwabya omu mingangyi n’erisweka. Aba-papa babya isibangasima kindu kyosi erilusyaho erilayira erikalwa oku kitumbi ky’obwami liti Luther itibawe. Omusombolesya w’abami abya inyabirikangania ndeke ati N’omu bwanabya obutoki bwuwe bw’obwami kutse mundundi syali atakangania ati ebisakango bya Luther biwire;” busana n’ekyo mwasaba “ati Dr. Luther atolere inyahebwa ekisankango ekikategaya, anatoka eribanika omu ndeko eyikatwa esyombanza ey’abasomire, abanya enyikirirya ndeke, ng’abatsweri abatawite luhande olubegemereko.” — Biri omu d’aubigne ekitabu ekya 6, ekihand e ekya 11. OO 145.1

Ameso w’esyombande esyibiri esi abya ahangire oku luhindano lw’amahanga w’e Germany olwikala e Worms Charles akan’ikala oku kitumbi ky’onbwami. Habya ebibulyo by’obulemi bikulu-bikulu n’erisonda likulu-likulu ebyo oluhindano lw’ekihugo luno lwabya ilukendi kaniako; abanya-mwami b’eGermany babya ibakendilola oku mukama wabo oyukine musuko ono engedo y’erimbere omu luhindano lusunzirwe luno. Abanya bitsumbi ab’ekanisa n’ab’e etabalo mubalwa omu bipindi binene ebya hali-hali. Abakama banya-kihugo, absikibirwe, ab’obutoki, kandi abakakwira ebibatolere omu bilayiro by’obusu; abakulu-bakulu banya-kanisa, ab’ebitsumbi na butoki mbiriri-mbiriri; abakulu-bakulu erilwa omu matoki awakatwa esyombanza ibane n’abateya babo abawite n’eryambala eby’amalwa, n’abakwenda ab’ebihugo eby’eyihya kandi eby’ehali, - abosi mubahindanira e Worms. Liriryo omu luhindano lungaho-ngaho olwo enzumwa eyo bandu bosi babya banzire kutsibu erihulikirira y’enzumwa eyihambire oku mulunguli w’emiramirye ow’e Sakisoni. OO 145.2

Omukama Charles asangawa inyabirilayira omusombolesya w’abami erireta Luther y’omu luhindano lukulu olwo, inyabirimusikya ati hane obuteya, kandi mwalaganisya ati hakendibya erikanirania eriteko lukako kutse igumangirya, n’abandu abasi ndeke emyatsi eyikalwirawako eyo. Luther abya awite ekihehu ky’erihika embere sy’omukama w’ekihugo (omutabali mukulu w’abami). Oku ndambi eno engebe yiwe siyabya yuwene; liriryo mwakwamirisakangira omusombolesya w’abami ati: “Namabya isinagagenda e worms inyine n’engebe mbuya, bakendinyihekerayo inyinalwere ng’oku nyiri lino. Kusangwa omukama amanyibirikira, sinangatika-tika nyiti n’ibirikira lya Nyamuhanga iyowene-wene. Bamasonda erinyikola nabi, kandi ekyo nibya kyanginabya, (kusangwa si busana n’erilayira lyabo indi banyilayire eribyayo, ngahira omwatsi oyo omu byala by’Omwami Mukulu. Oyo oyu walinda abalwana abasatu b’omw’irunga ly’omuliro akineho kandi akinatabala. Amabya isyanganyiteya, engebe yage siyiwite mubongo wahi. Wuleke tukwame erikakirya engulu yuwene y’okw’isekereribwa ery’ababi, kandi wuleke tute omusasi wetu busana nayo, bakasyakinda. S’ingye nangatwamoengebe yage kutse erihola lyage ngaliwite ekyo lyangongera kutsibu ok mulamo w’abosi…. Wanginaganirya buli kindu erilwa okwingye… erilusyaho eritibita kutse erilwika eryikirirya lyage. Sinangatibita n’omu lyanabya erilwika.” —Biri omu Ibid ekya 7, ekihande 1. OO 146.1

Engulu yabere yikalalagana yiti Luther akendibanika omu luhindano olwo, muhabya olwangangano lunene. Iyo Aliyanda, omukwenda wa Papa oyuwasangawa inyabirihereribwa olukwamirwa olw’omwatsi oyo, mwasweka n’erhitana. Mwalangira ati ebikendilwamobikendibya bibi busana n’ekilubirirwa ky’obunya Papa. Eribulirirya oku mwatsi ogu Papa asangawa inyabirihamula ati niw’eribulegetibwa mulyabya inigaya obutoki bwa Papa. Kindi kiriho mwayikengemerera ati esyonzumwa sy’omulume oyu esikabugibawa butsira ititimbira kandi esirmoobutoki syanginabindula abanya-mwami banene b’oku kilubirirwa kya Papa. Busana n’ekyo, omu musindo owa luba, mwahalikana na Charles ati Luther syabanike e Worms. Oku ndambi eyi ekisakango kikalire eky’erisangula Luther y’omu bitabu by’ekanisa mukyahuluka n’erilalagana; neryo eki, eritulunganiamo eby’omukwenda wa Papa, mubyaleka omukama w’ekihugo inyaliga. Mwasakira omusombolesya w’abami ati Luther amabya isyendilwika, atolere inyasigala e Wittenberg. OO 146.2

Erikinda eryo ngasiririgunza, Aliyanda mwakola n’obutoki bunene n’amenge manene omw’ilayira liwe ati Luther ahiribaweko olubanza. Inyakahatikana ati ni busana n’obubuya, mwakolya omwatsi oyo w’oku banya-mwami, abalerembera ba Papa, n’oku bandi bandu ab’omu luhindano olwo, inyakahira oku mukalalirya w’erilungul’emiramirye kw’olubanza olwa “erisohya-sohya abandu ati baganaye obusondoli bw’e kanisa, erihona oku kanisa, obutikirirya, n’ekitsumi.” Nikwa omutsundo n’obuha obu mukwenda wa Papa oyo akanganaya mubyakangania ndeke-ndeke omulimu owabya akamukolesya. Abanene mubabuga bati, “Akakunawa olunobo n’erikisya kwilaba omuhwa n’obunya-enyikirirya.” Biri omu Ibid ekitabu ekya 7, ekihande ekya 1. Abanene b’oku babya omu luhindano olwo babya bayiteka-tekire kutsibu erisima omwatsi wa Luther OO 147.1

N’omuhwa munene, Aleander mwahatikana omutabali mukulu w’abami erhira erilayira lya Papa ly’omu mikolere. Liriryo erikwamana n’Ebihano by’ebu Girimani kino isikyangakolwa abanya-mwami batitaligana nakyo; neryo, Charles abere abirikindwa erihatikana ly’omukwenda wa Papa, mwamulayira erikangania enzumwa yiwe y’omu luhindano lunene olwo. “Mukyabya kiro ky’eriyisyeta busana n’owakabiri oku Papa (Nuncio) oyo. Endeko eyo yabya nene kutsibu; Ibwa ekuyaleka iyabyaho kyabya kikulu kwilaba aho. Aleander abya iniw’eritongana busana n’e Roma,… mama kandi omulemberi w’esyokanisa esyosi.” Abya iniw’eribuyirira obunya-mwami bwa Petero embere sya’mami w’obu Kristo awahindene haguma. “Abya awite olusunzo olw’eribuga ng’engusu, neryo mwahamibwa eribya mukulu oku mukonga w’ekiro ekyo. Mukyahiribwaho kiti e kanisa y’e Roma yitolere iyabya n’eritonganirirwa embuyi ngulu kwilaba embere sy’abatsweri abakayisikaya kwilaba abosi, yite yahiribwako olubanza.” — Biri omu Wylie ekya 6, ekihande ekya 4. Ababya bakasegema n’omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo, ibanemoeritika-tika, mubatungerera ebyangalwa omu mukania wa Aleander. Omusombolesya w’abami ow’e Saxony syabyaho, liriryo okw’ilayira liwe abaguma b’oku bakurati buwe mubabya omu ndeko eyo batoke erisakanga ebyo owakabiri oku Papa (Nuncio) oyo abya akabuga. OO 147.2

N’obutoki obwosi obw’ekisomo, n’eribuga liwe eritemoititmbira, Aliyanda (Aleander) mwayihiraho erikinda okwenene. Mwalundamania esyombanza sy’oku Luther ng’enzigu y’ekanisa kandi ey’ekihugo, ow’abaliho n’owabaholi, ow’abakulu b’ekanisa n’owabanyakanisa aba lugenda-gende, owesyondeko sy’ekanisa n’ow’abakristo abayitongwere. Mwatulawo ati: “omu syosobi sya Luther muli ekikagunza ekyangaleka abandu ebigonye igana liguma abakalwa n’e kanisa ibahisibwa.” OO 148.1

Omw’igunzerera, mwalengaho erisunata abakwami b’eryikirirya ery’emilungulire y’emiramirye y’ekanisa ati: Abanya Luther aba abosi ni bahi? Ni kitunga ky’abakangirirya abakayitwala nga basi kwilaba abatesikaya mundu abakayitwala tsatsambu, abanya-mwami aboswire obutwenge, aba paddiri abakayitwala tsatsaambu, abatonganiriri batasiki, abakulu-bakulu abali butuli, n’abandu ba buli kiro obu babiri hengemya. Talebaya ekitunga ky’abakatuliki kukiri endata kubo ko kutsibu omu muganzo, omw’itoka, n’omu butoki! Erilayira eriteko igania erilwa omu ndeko y’emikolere eno likendiha abake-bake bw’ekyakakala, likendikunga abateyitegereraya bw’amenge, yikenditwamo abawite ertika-tika nga nibahi, n’eriha abolo-bolo bw’akagala.” — Biri omu d’Aubigne ekya 7, ekihande ekya 3. OO 148.2

Abakatwala omwatsi w’okwenene omu migulu yosi babiribya ibanemubambirwa n’ebyamalwa ng’ebi. Esyonzumwa ngyimerera sikinabugibawa bakalwa n’abo abakalengaho erikangania erikangirirya ly’ekinywa kya Nyamuhanga eriminyikere ndeke, bakagania amabehi awabirihiribwaho. Abakasonda engangirirya/enyikirirya eyasibwe bakabuga omwihitana bati “Abatuliri b’esyongologo sy’erikangirirya lihya aba ni bahayi. Sibasomire, ni bake omu muganzo, kandi nib’akatunga ak’abera kutsibu. Neryo ibabuga bati bawite okwenene, kandi bati nibo bayisogawa ba Nyamuhanga. Sibasiki kandi batebibirwe. Talebaya ekanisa yetu ku yiri endata kubo ku kutsibu omu muganzo w’abandu n’omw’ibya n’omulenge owakowibawa! Abalume abasomire kandi abakulu-bakulu omu kati-kati ketu talebaya nga ni bangahi! Talebaya abali oku luhande lwetu ngani bangahi!” Hino ni nzumwa esikahereribawayo esiwite omulenge owakowika omu kihugo; liriryo sisikiri n’obutoki kwilaba omugulu ow’omukalalirya w’erilungula emiramirye. OO 148.3

Erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa muyitalekera oku Luther abandi bandu ng’okubabya bakalengekania. Likendisyalolya embere erihika okw’ihwerera ly’emigulu y’ekihugo kino. Luther abya awite omubiri munene ow’erikola omw’ilabirya oku bandi kw’ekyakakala ekyo Nyamuhanga aligira erimukoleryako; liriryo mwatunga ekyakakala ekyosi ekyabya iniky’eriha ekihugo ekyosi. Erilwa oku ndambi eyo erihika na lino, ekyakakala kihya kyabiribya ikinemukangabagasania oku Masako, kandi okwenene kuhya kwabiribya ikunemusukulwa. OO 148.4

Omuksnia w’omukwenda wa Papa mwakola kinene oku ndeko eyo. Sihabya Luther oyuwabya abereho, oyuwabya awite eritulawo ery’okwenene okw’ekinywa kya Nyamuhanga okulungukere okukabindula emitima y’abandu, okwangakinda embuyi ya Papa.Muhatabya irengaho lyosi ery’erilwira omukalalirya w’erilungula emiramirye. Muhakanganibwaesyongeso sya muhanda inene si busana n’erimutwira lubanza n’engangirirya eyo abya akakangirirya lisa, nikwa kikatokekana erikula omu kanisa mw’erihuma kuyo eryo. Ekanisa y’e Roma muyayisyandirira omu muyisa owalengire obubuya ow’eriyilwirako. Ebyosi ebyo yangabugire eriyilwirako byamabuwa. Liriryo eryabya lyabere ng’ikinda lyayo mulyabya kiminyisyo ky’erikindwa. Eritsuka aho engabane ahokati-kati k’okwenene n’amabehi muyabya iyamayalangirwa ndeke-ndeke, kusangwa babya ibamayalwa bulorera. Erilwa oku kiro ekyo eRoma muyabya isiyangasy’imana iyinasikire ng’okuyabya. OO 149.1

N’omu kyanabya kiti abanene b’oku bandu ababya omu Ndeko eyo mubatabya n’eritika-tika erihayo Luther y’okw’ihitana ly’e Roma, abanene mubalangira kandi mubaganirya iguma n’erigaya obut’isirire obuli omu kelezia eyo, neryo bamayitsutsa batiebitsumi ebyo ba Girimani babya bakagalibwamoebilwire omu bubi n’omururu ow’abali oku busondoli bw’ekanisa bibandaweko. Omukwenda oyo mwatondogola emikolere y’obunya Papa yo ndeke kutsibu. Neryo Omwami Mukulu mwakuna omuguma w’oku babya omu Ndeko eyo eriha ekyutsutsu eky’okwenene eky’ebi obwiti bw’obunya Papa bukakola. Inyane n’erisika inene, Omukama ow’e Saxony mwahangana omu luhinda-hindano lwa kikama-kama olwo neryo amatonda butsir’isiga mwatsi wosi amabehi n’eby’esyonye by’obunya Papa, n’ebikalakalire ebikalwamwo. Abere akagunzerera mwabuga ati: OO 149.2

“Ebi ni biguma by’oku bitsumi ebikalaka bikalwa n’e Roma. Erihemuka eryosi lyabirhiribwa luhande, n’ekilubirirwa kyabo ekyosi ni esyombulo, esyombulo, esyombulo… neryo abatuli b’engulu abangabere ibakakangiriraya okwenene, sibalibuga kindi erilusyaho amabehi, neryo sibalikwamir’itungererabo lisa, liriryo bakahembabo, kusangwa bakagoba erikwamana n’amabehi ogu bahere kwali mangana. Oku ngununuko eyibolire eyi nimomukalwa amagetsi awatsandire ng’aya. Obusingiri n’etamirobukangirira omururu w’eritungo …. Ilolo, obutsndirya obukakolawa abakulu-bakulu b’ekanisa nibwo bukagusa abandu batasiki b’omw’itswerwa ery’erikota. Hatolere ihabya erilungula ebyosi.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 7, ekihande ekya 4. OO 149.3

Luther iyuwene-wene syangabere inyakatoka erikangania obubi bw’ebitsumi by’obunya Papa omuhanda ow’amaka owalengire oyu; kandi erilangira bati embuyi eyo asangawa ini nzigu kundu ey’omukalalirya w’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa mulyaleka ibahulikirira ebinywa byiwe. OO 150.1

Ameso aw’ababya omu ndeko eyo kumbe alibya akyungukere, ibangalangire abalaika ba Nyamuhanga b’omu kati-kati kabo, bakagusa amasangya w’ekyakakala w’oku kirima-lima ky’amabehi n’erikyungula obulengekania n’emitima eryangirira okwenene. Bwabya butoki obwa Nyamuhanga w’okwenene n’ow’obwengeobwatabala n’oku syonzigu sy’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa, neryo bamateka-teka enzira busana n’omubiri omukulu owakayakolawa. Martin Luther syabya omu ndeko eyo; liriryo omulenge w’Oyulengire Luther mwowibwa omu luhindano olwo. OO 150.2

Endeko eyo neryo muyasombola ekomiti eriteka-teka erikubungula erihimata ery’obunya Papa eryabya likabonzogolya oku bandu ab’omu bu Gerimani. Oluyani luno olutondireko esyonzumwa igana liguma omu nguma, mulwahebwa omutabali mukulu w’abami, ibanemusasba bati ayire ekyo akakola luba erilungula ebitsumi ebi. Abahayo erisaba lyabo mubabuga bati: “Talebaya ngani ba kristayo bangahi baherire, talebaya ngan’itsandya bindu na ngebe, talebaya erinyukura, ebiriho busana n’ebyaga ebirekire obusondoli bw’ekanisa ibwatimbwako! Ni lukwamirwa lwetu eribanda okw’iwa ery’abandu betu n’eribagunzamoekitsunbi. Busana n’enzumwa eyi tukakulemba-lemba liriryo omu bya luba tuti wulayire erilungula ebyosi, n’erilangira wuti lyamabererera.” — Biri omu Ibid ekitabu ekya 7, ekihande ekya 4. OO 150.3

Endeko neryo muyasaba yiti omukalalirya w’erilungula emiramirye aletawe embere syabo. N’omuhanabya ihane erirembalemba, erigana, n’erihaya erya Aleander, omukama w’ekihugo lero mwaliga, neryo Luther mwalayirwa eriyikangania embere sy’endeko eyo. Ekisakango ekikamulayira erysa omu Ndeko eyo mukyasa haguma n’ekisakango ekikamutegaya ikikamusikaya erisubula omu mwanya ow’obuholo. Ebisakango ebi omukwenda oyuwabya alagirwe erimuleta e Worms mwaletabyo e Wittenberg. OO 150.4

Abira ba Luther mubabya n’erisaga linene n’obulige. Ibanasi akatondolo n’obuyigu obu babya bamuhirireko, mubasaga bati nibya n’ekisaklango ky’erimuteya sikyendisikibwa, neryo bamamulemba-lemba eritenditsama engebe yiwe. Mwasubiryabo ati: “Abandu ba papa sibanzire ngahika eWorms, liriryo bakanyikumbukira eritwirwa-lubanza n’oluholo. Sikya mubongo. Simunyisabire, liriryo musabire ekinywa kya Nyamuhanga… Kristo akendinyiha Omulimu wuwe erikinda abahererya b’amabehi aba. Omu ngebe yage nyigayirebo; ngendisyakindabo omu luholo lwage. Sibaliyatwo e Worms erinyikaka bati ngalwike eryikirirya lyage; N’erilwika lyage likendibya iryeri: Enyuma munabuga nyiti Papa ni musigwa wa Kristo; lino ngabuga butsir’isaga nyiti iyo ni nzigu y’Omukama wetu kandi ni mukwenda wa Satani.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 7, ekihande ekya 6. OO 150.5

Luther sy’abya w’erigenda olugendo lukala-kalire olu lwo iyuwene. Eryongera oku mukwenda oyulwire oku kitumbi kya Omutabali mukulu w’abami, basatu oku bira buwe kundu-kundu mubatwamoerimukwamanisya. Melangiton (Melancton) nayo abya anzire kutsibu eriyiyunga kubo. Omutima wuwe abya alandire oku wa Luther, neryo abya akwire enyota y’erimukwama, kyamayitsutsibwa nibya, n’omu muliki kutse oku luholo. Liriryo erisaba liwe mubatamuligiralyo. Luther amahola, amaha w’erilungula emiramirye inyakendiyihanda oku munyeto oyu alyabya akakola nayo oyo. Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo mwabuga akakatulana na Melangioni ati: “Namabya butsir’isubula, n’esyonzigu syage syamanyita, wulolaye embere erikangirirya, kandi wimanire omu kwenene iwunasikire. Wukole omu kitswa kyage… Wamabya bisiwatahola, oluholo lwage isilwendibya n’ekyo lwamatulusyako.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 7, ekihande ekya 7. Abiyi n’abanya ndulani abayisonga-songaya erilangira Luther kw’akagenda mubasulusuta kutsibu. Ekinzigiri ky’abandu obu engulu yuwenene yabya iyabirihamba oku mitima yabo, mubamulaga bukyage ibanemutogongya emisonia. Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo n’abakamukwamanisaya kubabya bahongokire batya erilwa e Wittenberg. OO 151.1

Bane omu lugendo mubalangira obulengekaania bw’abandu ibusulusutire busana n’ebiminyisyo ebikakanganaya obute buholo. Omu yindi miyi mubatamuha kitsumbi. Babere baluhukira aho bakendigotsera, omupaddiri oyuwabya mwira wuwe mwakangania erisaga liwe omw’isumbira embere sya Luther yo ekisisaani ky’omukalalirya w’eribindula emiramirye oyuwitibawa busana na Kristo. Ekiro ekyakwamaho mubaminya ng’oku e Worms ebisakango bya Luther babiribuga bati sibitolwerene. Abakwenda b’oku kikali ky’omwami babya ibanemutulawo eritwaamoerya eomutabali mukulu w’abami n’erisba abandu erireta ebisakango ebibanddirweko ebyo embere sy’abatwi b’esyombanza. Omukwenda oyo, akasaga busana n’engebe ya Luther omu ndeko eyo, kandi inyakasaga ati eritwaamoliwe nibya lyanginatsinga-tsingibwa, mwamubulya ati ng’akinanzire eriloolya embere. Luther mwasubamoati: “N’omu nangahiribwako emiriki omu buli muyi, ngendiloolya embere.” Biri omu Ibid, ekitabu ekya 7, ekihande ekya 7. OO 151.2

Luther abere ahika e Efuti mubamwangirira n’olukengerwa. Ebitunga by’abandu binene abakamuyikumbuka ibanamutimbireko, mwalaba omu syonzira sy’omuyi oyo ogu abya akikala akalabamo emigulu y’enyuma inyanahekire engunza y’oyukayisabiriraya. Mwahika oku kyumba ekyabya kiwe eky’omu muyi w’e kelezia, neryo amalengekania okw’ikakalikana eryo ekyakala ekitswagire omu Germany kyalabamo kikakolerya oku ngebe yiwe. Mubamuhatikana eritulawo. Eki basangawa ibabirimutangakyo, nikwa omukwenda oyo mwamuligira, neryo omupadiri oyukasabiriraya oyuwanakolaho emibiri yikala-kalire oku muyi w’aba paddiri oyo, litya amasambira oku rutali eritulawo. OO 152.1

Mwakanirya ekinzigiri ky’abandu abahindenemokyo ekinywa erilwa omu binywa bya Kristo ati: “Obuholo bubye okw’inywe.” “Mwabuga ati” “abasomire kinene, abadokita, n’abasakangyi babirirengaho erikangirirya abandu enzira y’eribaniramoengebe y’erikota, neryo sibalitatoka. Ingye ngendibabwirayo lino… Nyamuhanga abirilubukya mundu muguma erilwa omu baholi, Omwami Mukulu iyo Yesu Kristo, atoke eribugaho oluholo, eribulegetya ekibi, n’erikinga esyonyukyo sy’ekulimu. Ono niwo mubiri w’omulamo…. Kristo abirikinda! Ono niwo mwatsi w’ebitsange; netu tukalamibawa omubiri ow’iyo akola, butsira eyetu mibiri… Omwami Mukulu wetu iyo Yesu Kristo mwabuga ati, ‘Obuholo bubye okwinywe; mulebaye ebyala byage; n’ibuga ambu, Lebaya iwe mundu! N’ingye, ingye ingyuwene, oyuwabirilusyaho ebibi byawu, n’eririha endihi busana nawu; neryo litya wuwite obuholo, Omwami Mukulu atya.” OO 152.2

Mwalolya embere, amakangania ati eryikiriya ly’okwenene likendiminyikalibwa omw’ibya n’engebe yibuyirire.”Nyamuhanga ng’oku abiritulamia, netu muyire tutonde emibiri yetu iyanabya eyikaligawa nayo. Wuli muteke mbwino? Ukolesaye eritungo lyawu omw’iwatikya abera. Wuli mwera mbwino? Uleke erikola lyawu litsemesaye omuteke. Emibiri yawu yamabya iyikakugasira iwuwne, emibiri eyo wukabuga wuti wukakolera Nyamuhanga ni mabehi.” Biri omu Ibid, ekitabu ekya 7, ekihande ekya 7. OO 152.3

Abandu mubahulikirira ng’abapangalere. Omugati w’engebe mwatsutsangirwa abandu abakwire enzala abo. Kristo mwasumbibwa embere syabo ng’oyuli endata oku ba papa, endata oku bakwenda ba papa, endata oku ba omutabali mukulu w’abami, endata oku bami b’ekihugo. Luther mwatakania oku ngebe yiwe eyiri omu muhito munene. Mwatanza eriyiyiramo oyu bandu bakendilengekaniako kutse oyu bakendikwira bulige. Abere akalengekaania oku Kristo mwabya butsir’iyitungererako. Mwabisama enyuma w’Omulume ow’e Kalivari, inyakasonda erikangania Yesu ng’Omulamia w’omubihya lisa. OO 152.4

Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo abere akalolya embere omu lugendo luwe, ahosi ohww’akalaba ibakanza kutsibu erimulangira. Ekinzigiri ekyanzire erimulangira mubamutimbako, neryo emirenge eyikamukwira bulige muyamubwira oku kilubirirwa ky’abandu ab’ekiroma. Omuguma mwabuga ati, “Bakendikuhisya n’erisunzugutukya omubiri Wawe mw’ibwe, ng’oku bakola John Hussi.” Luther mwasubamo ati, “N’omu bangakya omuliro omu nzira eyosi erilwa e Worms erihika e Wittenberg, ebirimi byago ibihikire e lubula, iningendilaba mugo omu lina ly’Omwami Mukulu; iningendibanika embere syabo; iningendyingira omu biyigo by’ekitunga kinene eki, inandimwahula Omwami Mukulu Yesu Kristo.” Biri omu kitabu ekya Ibid ekya 7, ekihande ekya 7. OO 153.1

Engulu yiti abirihika eWorms muyaleta olwangangano lunene. Abira buwe mubatitimana kutsibu busana n’engebe yiwe; esyonzigu syiwe mubasaga eikilubirirwa kyabo ngakinemwendibererera. Mubalengaho kutsibu erimusona-sona bati syanabulikire akingira omu muyi oyo. Abandu ba papa mubaleka inyayaluhukira okuw’omukulu omu etabalo oyuwabya munywani wuwe, aho bamubwirira bati emiryambo eyosi yikendihengulwa omu buholo. Abira buwe mubalengaho erimusagisya omw’itonda amalige eyosi eyabya yimulindirire. Ebyosi balengaho erikola mubyataluka. Luther inyakine butsir’itsinga-tsinga, mwabuga ati: “Omu Worms n’omu mwanginabya esyo Satani singana n’ehikenge ehikolire esyo nyutu sy’amanyumba, paka iningendyingira mugo.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 7, ekihande ekya 7. OO 153.2

Abere akahika e Worms, ekitunga kinene mukyakukumbanira oku lukyo erimukokya. Hasangawa isihali hatabanika kitunga kingana n’eki erikerya omukama w’ekihugo iyuwene-wene. Olwangangano mulwabya lunene kutsibu, neryo omu kati-kati k’ekitumnga kinene ekyo mumwalwa omulenge muli ow’ekiriro, owakahababira nga ehe! Oku Luther busana n’ebikayamubyako. Abere akakima oku kinga ekyabya kimuhekire mwabuga ati: “Nyamuhanga akendibya eriyilwirako lyage. OO 153.3

Abandu ba papa mubatalengekania bati Luther akendirengaho kwenene eribanika e Worms, neryo erihika liwe mulyaleka ibasaga kutsibu. Neryo-neryo omukama w’ekihugo mwatumira oku bakwenda buwe erilangira nga bakole bati. Omuguma w’oku ba bishop oyuwabya mundu wa Papa oyukingirigitene mwabuga ati: “Twabiribulirirya oku mwatsi oyu ku luli. Leka obutoki bWawe obw’obukama bugunzeho omulume oyu kunambuku. Iyo Sigismund mwatalagira erihisya lya John Hussi, kwehi? Situlikakawa eriha kutse erisikya ekisakango ekikategaya omundu oyukalwa n’ekanisa.” Neryo omwami oyo mwabuga ati, “Eyihi, tukatolera itwateya eriyilaga lyetu.” Biri omu Ibid., ekitabu ekya 7, ekihande kya 8. Neryo mukyaligwa ambu omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo bowe ebyo akabuga. OO 153.4

Abandu bosi b’omu muyi oyo babya bayiteka-tekire erilola oku mburatsima y’omulume oyu, neryo-neryo ekipuhu-puhu ky’ababalami mubosula omu kyumba aho akagotsera. Luther asangawa isyali alama ndeke oku bulwere obwasangawa inyalwe inyanalwere; olugendo lwabya ilwabirimuluhya, olwabya ilwabirimutwalira esyo yenga ibiri esyoswire; abya inyatolere eriyiteka-tekera ebindu bikulu-bikulu ebikendiyabya engyakya, neryo abya akayitsutsa eribya ahate toko n’eriluhuka. Liriryo eriyitsutsa erimulolako lyabya linene kutsibu neryo mwabana saha nyike buyira esy’eriluhukiramo omugulu abalume bakulu-bakulu, aba padiri, n’abanya ndulani mubamutimbako n’ekihehu. Omw’ibo mwabya abanene b’oku bakulu-bakulu ababya ibanemusaba omukama w’ekihugo (omutabali mukulu w’abami) butsir’isaga bati hatolere ihabya erilungula busana n’ebitsumi by’ekanisa kandi, Luther ati, “ababya ibabiritsunirwa engulu yuwene yage.” — Biri omu Martyn olupapura olwa 393. Esyonzigu syiwe n’abira buwe nabo, mubasa erilangira omu padiri oyutesaga oyu; nikwa mwangirirabo n’erihumulikana eritetsinga-tsinga, inyakasubirayabo abosi n’erisikya kandi n’amenge w’obunya-lubula. Obusu bwuwe obuke-buke ibunatumba-tumbire, ibuneko ehikanganisyo hy’eribya inyakakola kutsibu n’ehy’obulwere, bwabya bukakangania ibulimoolukeri n’ebitsange. Eribya butsiritsinga-tsinga kandi eribya ne’risika omu binywa byiwe mulyamuha obutoki obu nibya n’esyonzigu syiwe site syangimanira. Abaguma mubaliga bati abya akakolesibwa obunya-lubula; abandi mubatwamo, ng’abafarisayo ab’omugulu wa Yesu bati, “aliko omulimu mubi.” OO 154.1

Ekiro ekyakwamaho Luther mwalayirwa eribanika omu ndeko nene eyo. Omuguma w’oku bakulu b’ekikali ky’omukama mwahiribwaho erimutwala ahali ekyumba kinene ekyo bakendimhulikiriramwo; liriryo mukyamukalirira erihika omu mwanya oyo kusangwa obuli kanya kabya koswiremoabasamaliri abanzire erilangira omu padiri oyuwalengireho erilwa n’obutoki bwa Papa oyo. OO 154.2

Abere inyali hakuhi erihika embere sy’abatsweri buwe, omusyakulu oyuwanabyaho mukulu w’abasirikani, oyuwalwire oku syonyuhe nyinene, mwabuga nayo bwolo-bwolo ati: ‘Iwe mu padiri muke, iwe mupadiri muke, lino wamayahiraho ekihugona ery’olukengerwa kwilab’ingye kandi kwilaba eryo bakulu b’amalwa bahi bamabiritakola omu syonyuhe syetu esikalire kutsibu. Liriryo ekyo wukalubirira kyamabya ikihikire, nawu iwunasikire wuti kihikire, wugende embere omu lina lya Nyamuhanga, kandi sigusage kindu. Nyamuhanga syendikusigania.” — Biri omu D’Aubigne ekya 7, ekihande ekya 8. OO 154.3

Luther mwimana embere sy’endeko eyo mugulu muli. Omukama w’ekihugo abya inyanikere oku kitumbi ky’obwami. Abya inyanatimbirweko abandu abasibwe kandi abakasimawa kwilaba abosi omu bwami obwosi. Hasangawa isihali hatabya mundu wahi oyubya abanikire embere sy’oluhindano lunene ng’olu olu Martin abya iniw’erisubamo busana n’eryikirirya liwe. “Eribanika eri lyabya kaminyisyo k’erikinda ly’obunya Papa. Papa abya inyabiritswera omulume oyo, neryo lino abya inyimene embere w’ekitunga ekikaatwa esyombanza ekyabya , omu kyamakolwa eki kinyini-nyini, ikyamayihira endata oku papa. Papa abya inyabirimubandako n’erimutwako erisangasangana na kitunga kyosi eky’abandu, eky’eriswekya amahanganibwa omu mulenge w’erisikya, kandi amangirirwa embere w’ekitunga ky’olukengerwa kwilaba ebyosi eby’omu kihugo. Papa abya inyabirimutwira ati syase amamule obuno bwuwe, neryo litya abya inyakayakaniraya ebigonye n’ebigonye eby’abahulikiriri abamutegirye amatwe abalwire omu bipindi by’obu Kristo ebya hali na hali. Luther erireka oluhindano olu ilabyaho mulyaleka ihabya embinduka nyinene kutsibu. E Roma yamatsuka erikima oku kitumbi kyayo, kandi abya omulenge w’omu padiri owabya alekire ihabya erihemuka eri. — Biri omu Ibid, ekitabu ekya 7, ekihande ekya 8. OO 155.1

Embere sy’ekitunga ky’amaka kandi eky’abanya kitsumbi ekyo omukalalirya w’erilungula emiramirye oyulwire omw’ihika erya lugenda-gende oyo mwabya ng’kakwa buba kandi ng’amasweka. Abanene b’oku banya-mwami abalangira ng’oku amakwa buba, mubamuhikako, n’omuguma wa kubo amabuga nayo omu bihwehwe ati: “Sigusage abakita omubiri, nikwa sibangatoka eryita omulimu.” N’ogundi mwabuga ati: “Mukendisyabya mwamaletwa embere sy’abalolereri b’ebipindi n’embere sy’abami busaana nage, Omulimu wa Tata akendisyabaha eby’eribuga.” Ebinywa bya Kristo ku byabya byaletirwe bitya abalume bakulu-bakulu b’ekihugo erikala-kalya omugombe wuwe omu ndambi y’erirengwako. OO 155.2

Mubikalya Luther embere sy’ekitumbi ky’obwami ekya omutabali mukulu w’abami. Ekitunga ekigindeneho mukyabya bukutu. Neryo omukulu w’omu kikali mwahangana neryo, akakangania omuhumbaga w’ebisakango bya Luther, mwasaba ati omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo asubemooku bibulyo bibiri — ng’akikiriraya ati ni byiwe, kandi ng’akatwamoerilwika amalengekania wuwe ogu abya inyabirihira omu bisakango ebyo. Babere babirisoma emitwe mikulu ey’ebisakango ebyo eyosi, Luther mwasubamoati oku kibulyo eky’erimbere, mwaliga ati ebitabo ebyo ni byiwe. Mwabuga ati “oku kibulyo ekyakabiri, erilangira indi ni kibulyo ekihambire okw’ikirirya n’erilama ery’abandu, kandi omuli ekinywa kya Nyamuhanga, eky’obuteke obukulu kandi obw’obuguli bunene kwilaba awosi omu lubula n’oku kihugo, namasuba mukyo butsir’ilengekania kukyo kwo ndeke ngendibya inamasubamo lukiru-kiru. Nanginagumya kike kwilaba ng’emibere eyiriho ku yikasonda, kutse kinene kwilaba okwenene ng’oku kukasonda, neryo in’ikola erilolo okw’ibuga lya Kristo liti: “Nĩkwa oyukanyigana embere syʼabandu, neryo nage nibya nasyamugana embere sya Tata wage oyuli elubula” [Matayo 10:33.] Busana n’enzumwa eyi ngasaba n’erikulemba-lemba iwe w’olukengerwa kinene, inyinahutatere, erinyirigira, nyiti ngasube mubyo butsir’ihalya oku kinywa kya Nyamuhanga.” Biri omu D’Aubigne ekitabu ekya 7, ekihande ekya 8. OO 155.3

Abere akahiraho erisaba eri, Luther mwakola omu menge. Ekyo akola mukyakangania kiti syabya akakolesibwa eriyisonderya byiwe kutse erikolesibwa eriberuka ly’omutima. Eritekana ng’eri n’eribya oyukayisikaya, ebyo batelengekanaya omu mundu oyulyayikanganaya malume-lume kandi oyutebinduka, mulyongera oku maka wuwe, neryo enyuma waho lyamamutokesya erisubamo n’obwenge, eritwaamo obulengekania n’omu kitsumbi ekyabya kyaswekirye n’eribuga esyonzigu syiwe mw’akagala, kandi lyamapwirira emiyiheko yabo. OO 156.1

Engyakya y’ekiro ekyo abya iniw’eribanika erihererya erisubamoliwe ery’erigunzerera. Eribuga akatuku omutima wuwe mwayihumbanga akalengekania oku matoki awayihambire mutwe-na-kuboko erilwa n’okwenene. Eryikirirya liwe mulyakeha; obuba n’eritukumira mubyamwasako, neryo mwosulamoobuba bunene. Amalige muyabanika iyamakanyirira iyimulindirire. Esyonzigu syiwe syamabanika ngasyamakinda, n’amatoki w’omwirimya ng’amakinda. Ebitu mubyamutimbako ibikabanika ngabikamugabula oku Nyamuhanga. Mwayitsutsa erisikya ng’oku Omwami Mukulu w’emilondo akendibya nayo. Omu bwagali bw’omutima, mwatulama ahisi neryo amutula erilaka erikatwa omutima eryo, erite lyangayitegereribwa mundu elusyaho Nyamuhanga musa. OO 156.2

Mwasaba ati: “Ayi iwe Nyamuhanga mwinye-butoki kandi oyukakota, ekihugo kino talebaya ng’oku kitsurumire bungana! Lebaya ng’oku kikatanda obuno bwakyo n’erinyimera, kandi ngakuwitemo eriyiketera like…. Mwamabya omw’omu maka w’ekihigo kino inimonyitolere erihira eriyiketera lyage, ebyosi byamahwa. … Endambi yage y’erigunzerera yamahika, eritswerwa lyage lyabiribugwa... Iwe Nyamuhanga, nyiwatikaye oku menge wosi aw’ekihugo. Kola eki,… Iwe musa; kusangwa oyu simubiri wage, nikwa niwawe. Singwite kindu eky’erikola hano, singwite eky’erikakalikanirako n’abandu banene-banene ab’ekihugo aba… Liriryo ekikaleka inakakalikana nabo nikyawu,… kandi kibuyirire n’ekyerikota. Iwe Nyamuhanga, ngwatikaye! Nyamuhanga ow’eriyiketera kandi oyutebinduka, sinyirihira eriyiketera lyage ly’omu mundundi… Ebyosi eby’abandu siby’eriyiketera; ebyosi ebikalwa oku bandu bikataluka… Wabirinyisombola busana n’omubiri oyu… Imana oku luhande lwage, busana n’omwanze Wawe iyo Yesu Kristo, oyukanyilwira, oyuli ngabo yage, kandi oyuli kihimbano kiri-kiri kyage.” — Biri omu Ibid ekitabu ekya 7, ekihande ekya 8. OO 156.3

Obuwatikya obw’amenge kwilaba mubwaliga Luther eriminya kwali omu mulyambo, aleke eriyiketera akagala kiwe ekyangalekire inyawa omu kabi. Liriryo siryabya erisaga ery’eryagalwa ly’omubiri wuwe, kutse erisaga ery’eriswiribwa kutse oluholo, olwabanika iluli hakuhi, wuti nilwo lwamwosulayamoerisaga inene. Abya inyabiryasa oku mulyambo, neryo mwayowa isyaligunza erisanga-sangana nago. Erilaba omu bwolo bwuwe ekilubirirwa ky’okwenene ikyanginatalukana. Mwahalikana na Nyamuhanga si busana n’engebe yiwe, liriryo busana n’erikinda ery’engulu Mbuya. Nga Israeli, omw’ihalikana ery’omu kati k’ekiro oku musike w’olusi olutikereko bandu olwo, eryagalwa ly’omutima wuwe ku lyabya lyabere litya. Nga Israeli, mwasingana na Nyamuhanga. Omw’italuka liwe iguma eryo eryikirirya liwe mulyayihanda oku Kristo, omutsuniri ow’obutoki obwosi. Mwasikibwa nibya ng’oku atendibya omu ndeko eyo mw’iyowene. Obuholo mubwasuba omu mutima wuwe, neryo mwatsanga ati amaligirwa erisumba ekinywa kya Nyamuhanga embere sy’abami b’ebihanda. OO 157.1

Obulengekania bwuwe ibunahandire oku Nyamuhanga, Luther mwayiteka-tekera oluhi oluli embere syiwe. Mwalengekania ng’oku akenditondekania erisubamo liwe, amalabya omu bisakango byiwe mw’ameso, neryo amalusya omu Masako Abuyirire mw’obwimiri obuhikire obwangaleka inyimana butsir’ibinduka. Neryo, akahira okuboko kwuwe okw’okulembe kw’oku Biblia, eyabya iyinasukwirwe embere syiwe, mwasumbira okuboko kwuwe okw’okuli kw’endata, neryo amalahirya eryikala inyane muyiketerwa oku ngulu iyuwene, kandi ng’oku akatura eryikirirya liwe, n’omu kyanabya kiti akendikuningira obwimiri bwuwe bw’omu musasi wuwe. ” — Biri omu Ibid, ekitabu ekya 7, ekihande ekya 8. OO 157.2

Babere bakaswamuleta embere sy’endeko nene eyo, oku busu bwuwe mukutabyako kandu kosi akakanganaya kati awite buba bwosi kutse erisweka. Inyatekene kandi inyane n’obuholo, kandi ibwa inyane n’obutswiri-tswiri bunene n’eriyisikya, mwimana g’omutuli w’engulu wa Nyamuhanga omukati-kati k’abakulu-bakulu ab’omu kihugo. Omukulu w’omu kikali ky’obwami neryo mwamusaba eritwamo ng’akendilwika esyongangirirya syiwe. Luther mwaha erisubamoliwe inyanatekene n’omulenge owahehere, isyawite kiniga kutse ihuka-hukiralyo. Inyalimoeriyikangania ng’oyuwaasi kandi inyanemoerisikya abandu; nikwa mwakangania erisika n’ebitsange ekyabya kyaswekirye abandu ababya omu luhindano olwo. OO 158.1

Luther mwabuga ati: “Omukama w’ekihugo mubunda-bundirwa, oyutekene kandi ow’obuholo kwilaba abosi, abanya-mwami abasikibirwe, abami abanya-lukeri, namabanika embere syenyu munabwire, erikwamana n’erilayira eryanyihebawa muligolo, kandi omu lukeri lwa Nyamuhanga ngakulemba-lemba omu bukulu bWawe kandi n’omu kitsumbi kyawu ekirengererye erihulikirira erilwira ekirekire ekyo nyasi ndeke indi kihikire kandi niky’okwenene. Omw’ibya butaminya, namatendikola ng’emikolere y’e koti y’eritswera esyombanza ng’oku yiri, ngasaba iwanyiganyira; kusangwa munyitakulira omu bikali by’abami, liriryo omw’ikuningirwa omu muyi w’oku kelezia.” Biri omu Ibid., ekitabu ekya 7, ekihande ekya 8. OO 158.2

Neryo, erisuba oku kibulyo, mwatulawo ati ebisakango byiwe sibisosene. Omu biguma bya kubyo mwabya inyakanaya okw’ikirirya n’emibiri mibuya, n’esyonzigu syiwe nabo nibya mubabuga bati sibiwite bubi kandi niby’omugaso. Erilwika ebi lyangabere initwira okwenene kw’olubanza wuti kuwire ekyo abosi baligana nakyo. Omuhanda owakabiri abyamoebisakango ebyabya bikabisula obubi n’ebitsumi by’obunya Papa. Eribuga wuti ebi biwire lyangakanyirirye obwiti bw’e Roma n’erikyungula oluyi olugalihire busana n’eby’obutikirirye ebikala-kalire binene. Omu muhanda owakasatu ow’ebisakango byiwe mwabambira abandu ababya bakalwira ebibi ebyabyaho. Okw’ebi mwaliga ati kwenene mwakolesya obukali bunene kwilaba ng’oku kyabya kitolere. Mwatabuga ati syawite sobi; nikwa n’ebitabo ebyo nabyo mwataliga eriganiabyo, kusangwa erikola atya irikendireka esyonzigu sy’okwenene ibayilangira ngani syombangyi, neryo ibakendibana akayisa k’erihinola abandu ba Nyamuhanga n’obutsurumi bunene okw’aho. OO 158.3

Mwalolya emuliro ati: “Nikwa ingye nyiri mundu-nzwiri buyira, neryo sinyiri Nyamuhanga, neryo ngendiyilwirako ng’oku Kristo nayo ayilwirako: ‘Namabya inamakania ekibi, muhe obwimiri bw’ekibi.’… Oku lukeri lwa Nyamuhanga, ngakusaba, iwe mwami w’olukengerwa, kandi n’enyu abanya-mwami babundabundirwa, n’enyu balume ab’ebitsumbi mbiriri-mbiriri, nyiti munyikanganaye erilwa omu masako w’abaminyereri n’aw’abakwenda muti nyiwire. Ngendibya inganaminya ng’oku nyiwire, ngendilwika obuli kindu Biblia omu bisakango byage, kandi ngendibya w’erimbere erihambabyo n’erigusabyo omu muliro. OO 159.1

“Ngaganiraya ebyo ngabiribuga bikakanganaya ndeke biti nabirikubungula n’eripima n’erirengekania oku bubi obunamayihirako; nikwa isinyiri n’eririyikubya bw’omwo, ngatsemera erilangira nyiti lino Engulu Mbuya niyo yamabya nzuko y’amalige n’ergabana. Eno niyo mibere y’ekinywa kya Nyamuhanga, niyo yikatwamoekinywa kya Namuhanga ng’oku kikendisyabya. Yesu mwabuga ati “Munyitasa erireta obuholo oku kihugo, liriryo munasa erireta omuyali.’ Nyamuhanga niw’eriswekya kandi atsurumire omu mikolere yiwe; muyitegaye, omw’irengaho eribugahom, ukasyabya imukendereraya ekinywa kibuyirire ekya Nyamuhanga, n’eriyilundako obulito obukalire obw’akabi akakalire kutsibu, obw’amalige eyiriho, n’eriheribwa eryakera-na-kera… Nanginahula eby’erilangirirako binene erilwa omu kinywa ekibuyirire kya Nyamuhanga. Nanginakania oku ba faraho, oku bami b’e Babeli, n’oku b’e Israeli, obu omugulu babya bakayibulya okw’abo ababya bakabanika nga ni b’amenge, bakasondekania eriyikalya oku kitumbi, ng’oku lyabya lyabaletere erihera kwilaba emibiri yabo ng’oku yangabaherirye. ‘Nyamuhanga akalusayaho ameruka, nikwa sibasikyo.’ ” Biri omu Ibid ekitabu ekya 7, ekihande ekya 8. OO 159.2

Luther abya inyamabiribuga omu lu Gerimani; mukyamuyitsutsibwako eribuga ebinywa biyimerera by’omu lu Latini. Omubiri ogu akabirikola n’omu anabya amuluhirye, mwaliga, neryo kandi amahererya omukania wuwe wo ndeke-ndeke n’akagala kanene ng’oku anahawo erimbere. Erikolesibwa Nyamuhanha mulyalyasondola omu mwatsi oyu. Obulengekania bw’abanya-mwami abanene bwabya ibwabiriribanibwa amabehi wo kutsibu n’obutikirirya indi oku muluma w’erimbere mubatalangira akagala k’eribuga lya Luther, nikwa abere asuba mubyo mulyabatokesya erilangira esyonzumwa esyo syo ndeke ng’oku akanganayasyo. OO 159.3

Abo abakwam’eririba ameso wabo oku kyakakala eki n’eritwamo eritendiriga okwenene okwo, obutoki bw’ebinywa bya Luther mubyabahitaniabo. Abere akagunza erikania, embuyi ngulu uy’oluhindano olwo mwabuga n’erihitana ati: “Siwatasubamoekibulyo ekyo balyakubulaya… Wukendilwika kutse eyihi?” OO 160.1

Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo mwasubamoati: “Obukulu bwawe obw’endata kutsibu n’obw’endata bwawe ng’oku bukanyisondako erisubamo eriminyikere ndeke kandi erikuhi, ngendikuha erisubamo liguma, nalyo ly’eri: Sinangahira eryikirirya lyage ly’omu byala bya Papa n’omulyanabya omu byala by’esyondeko, kusangwa kiminyikere ndeke ng’eritungyi kiti babirisobya ngendo nyingyi n’eriganangania. Neryo mbwino Amasako Abuyirire inyalyanyikanganaya eriwa lyage kutse erisoborera eriminyikere ndeke erikakangaya eriwa lyage, mbwino ebyasakawa ebyo nabirikangania ibiryanyihabula, kandi mbwino ibiryaboha obulengekania bwage bwo butya omu kinywa kya Nyamuhanga, sinangahanika kandi sinendihanika, kusangwa sikyuwene omukristo erilwa n’obulengekania bwuwe omu binywa byiwe. Namimana hano, singwite kindi ekyo ngendikola; Nyamuhanga anyiwatikaye. Amina. Biri omu kitabu ekya Ibid., ekitabu ekya 7, ekihande ekya 8. OO 160.2

Omulume oyutunganene ono kwabya imene atya oku musingyi owasikire ow’ekinywa kya Nyamuhanga. Ekyakakala eky’e lubula mukyakolerya obusu bwuwe. Obunene bwuwe n’obugenge bw’emitsye yiwe, obuholo bwuwe n’obutseme bwuwe obw’omu mutima, mubyakanganibwa oku bosi omugulu abya akakania oku butoki bw’ekibi n’eritulago oku bukulu obulengire awosi obw’eryikirirya eryo erikakinda ekihugo. OO 160.3

Ekitunga ekyosi mukyapangalala habw’akatuku kalebe. Okw’isubamo liwe ery’erimbere, Luther mwabuga omu mulenge w’ahisi, inyane n’erisikya kandi n’eribya ng’omundu oyukayolobeka. Ab’e kiroma mubatwalakyo ng’eky’erilangirirako kiti obutswiri-tswiri bwuwe bulimutsuka eritaluka. Mubatwala erisaba liwe ati bamuhe akatuku ak’erirengekania nga ni nzuko y’erilwika liwe. Na Charles iyuwene-wene akalangira, inyane n’eribya ng’akagaya obutseke-tseke bw’omupadiri oyo, esyongyimba syiwe esiri sya lugenda-gende, n’omusindo mwolo-mwolo ogu akanirayamo, mwabya inyamabiribuga ati: “omu padiri oyu syanganyibindula eribya oyukaganaya ekanisa.” Obutswiri-tswiri n’erisika eryo ataswakanganaya oku ngendo eno, n’obutoki n’eribuga liwe ng’engusu mubyaleka esyombande syosi isyasweka. Omwami w’ekihugo (omutabali mukulu w’abami), inyamabirimuyigomba, mwabuga n’erisweka ati: “Omu padiri oyu akakanaya n’omutima owatesaga kandi n’obutswiritswiri obutetsinga-tsinga.” Abanya-mwami ab’aba gerimani abanene mubatungerera n’eriyisyeta n’ebitsange busana n’omundu oyukimanira ekihugo lyabo ono. OO 160.4

Abakasemba’e Roma babya ibabirikindwa; ekyo babya bakalwira mukyabanika isikiri n’ekyakakala ekyuwene. Mubasondasonda eryikalyaho obutoki bwabo, butsira omw’ikolesya amasako, liriryo omw’ikolesya erisagisya-sagisya, eribuga ery’e Roma eriterekerera. Embuyi ngulu y’Endeko eyo mwabuga ati: “Wamabya butsir’ilwika, omukama w’ekihugo n’obu akakola nabo bakendiyibulanganiako ngabangakolaki oku mundu oyukalwa n’ekanisa oyute wangalungulwa.” OO 161.1

Abira ba Luther ababya ibamabirihulikirira n’ebitsange eriyilwirako liwe erisikibirwe, mubatitimana bakowa ebinywa ebi; nikwa Luther iyuwene-wene mwabuga inyanasikire ati: “Nyamuhanga abye muwatikya wage, kusangwa sinangalwika n’ekiguma.” Biri omu Ibid., ekitabu ekya 7, ekihande ekya 8. OO 161.2

Mubamulayira erilwa omu ndeko eyo omugulu abanya-mwami bakayibulanayako. Mukyaminyikala kiti omulyambo munene amabanika. Luther erikwamir’igana erilwika lyanginakola ekanisa yo nabi habw’enigulu. Mukyatwibwamobati bataswamuha akandi kayisa ak’erilwika eryikiriya liwe. Mubamuleta omu luhindano busana n’endambi y’erigunzerera. Kandi ekibulyo mukyamubulibwa, ng’akendilwika esyongangirirya syiwe. Mwabuga ati sinyiwite erindi isubamoeryo nangaha.’ Mukyaminyikala kiti syangakakwa eryolobera obutoki bw’e Roma, omw’imuha erilaganisibwa lirebe kutse omw’imusagisya. OO 161.3

Abasondoli b’obunya Papa mubahitana bati obutoki bwabo obwabya bukatukumirya abami n’abakulu-bakulu, ku bwamagaywa butya omu padiri ow’ahisi oyu; mubanza erimukangania erihitana lyabo omw’igunzaho engebe yiwe. Nikwa iyo Luther abere akayitegererya akabi oku alimwo, mwakanirya abosi n’erisikya ly’obu Kristo kandi n’obutekane. Ebinywa byiwe sibyabyamoeriyihalamba, obwa nzangwa-nalya, kutse erikania nabi oku bandi. Mwabya isyakiyitungererako, kutse eritungerera oku balume banene-banene abamutimbireko, neryo amayowa ati ali omu byala by’Oyo oyuli w’obutoki bw’endata kera-na-kera kwilaba obw’aba papa, obw’abalerembera ba Papa, obw’abami b’ekihugo, n’obw’abakama. Kristo abya inyabiribuga erilaba omu bwimiri bwa Luther n’obutoki, n’obulitohe obwaleka abira buwe n’esyonzigu syiwe nibya abosi ibabya n’eryubaha n’erikukubala. Omulimu wa Nyamuhanga mwabya omu ndeko eyo, inyakakola oku mitima y’abakulu-bakulu b’omu kihugo ekyo. Abangyi b’oku banya-mwami mubaliga butunu bati ekyo Luther akalwiriria nikya kwenene. Abanene mubaliga okwenene; liriryo abandi ba kubo eriminya eryo mulyabya lya butuku buke. Muhabya ekindi kitunga ababya batitakangania ngabamalangira okwenene okwo, liriryo enyuma w’erikubungula Amasako emigulu eyakwamaho, nibo babya babere bahanganiri b’erikalalirya ly’erilungula emiramirye n’emikolere y’e kanisa/e kelesia. OO 161.4

Omukomesya w’abami iyo Fredrick asangawa inyakayihina-hinira Luther eribanika embere sy’Endeko nene eyo, neryo n’eryanza eriminya inene, mwahulikirira omukania wuwe. N’ebitsange n’eriyisyeta mwatungerera obuyiyinia bwa dokita oyo, obutatsinga-tsinga bwuwe, n’eriyisikya liwe, neryo amatwamotswiri-tswiri erimulwirako. Mwageneka esyombande esyosi esikakakanaya, neryo amalangira ati amenge w’aba papa, aw’abami, n’aw’abalerembera ba papa obutoki bw’okwenene mubwayirawo mu buyira. Obunya Papa mubwabana erikindwa erikendisy’ikala irinemulangirwa omu bihugo ebyosi kandi emigulu eyosi. OO 162.1

Omukwenda wa papa abere akalangira ebikayalwa omu mukania wa Luther, mwakwa obuba busana n’endeke y’e Roma kwilaba obu amabiritabya nabwo, neryo mwatwamoerikolesya emiringo yosi okw’ilagira liwe erilangira ati omukalalirya w’erilungula emiramirye n’emikolere y’e kanisa oyo akakindawa. N’olusunzo luwe olu bandu babya bamwasiko olw’erikania ng’e ngusu n’erisona-sona, mwakangaania oku mukama w’ekihugo (omutabali mukulu w’abami) oyukiri musuko ngoku nikya bukiru kandi ngoku kiri kyakabi erisamula obwira n’obuwatikya bw’ekitumbi kikulu eky’e Roma busana n’alya mu padiri oyutawite mutambo. OO 162.2

Ebinywa byiwe mubyayira ekyo bikakola. Ekiro ekyasubuka erisubamo lya Luther, Charles mwahayo obukwenda obw’erikangania oku Ndeko nene eyo, inyaka tulawo eritwamoliwe erikolesya ekisakango ky’erigenderako eky’ababya enyuma syiwe eky’erilangira batiengangirirya/enyikirirya y’ekikatuliki yikakala iyine kandi iyinalindirwe. Luther ng’oku abya inyamabirigana erilwika ebihalyo syiwe, emiringo eyitsurumire kwilaba eyosi yitolere iyamukolesibwako n’oku mabehi ogu abirikangirirya. “Omu padiri muguma musa, inyakasondolawa obukiru-kiru bwuwe, abirihangana eribambira eryikirirya ly’obu Kristo obwosi. Erireka obutikirirya ng’obu, ngendisamula obukama bwage obwosi, eby’obuteke bwage, abira bage, omubiri wage, omusasi wage, ekirimu kyage, n’emngebe yage. Iyo Luther ow’omu kitunga ky’e kanisa ekya Agustini oyo ngayamubinga, n’erimukakirya okw’iretaho obutsumbu-tsumbu n’omu bwanabya buke omu bandu; neryo ngendilolya embere erilwa nayo n’abakamukwama ng’abakalwa n’e kanisa kandi abatesikaya butoki bwa etabalo, omw’ilusyabo oku muganzo w’abandu ba Nyamuhanga, omw’ibabandako eritendisyatulawo, n’omw’ikolesya emisindo yosi eyiganzirire ey’eryitirabomwo. Ngakokaya abanya ndulani b’ekihugo abosi eriyitwala ng’abakristo abatalegula.” Biri omu Ibid., ekitabu ekya 7, ekihande ekya 9. N’omu kine kitya omukama oyo mwabuga ati ekisakango ekikamutegaya kitolere ikyahiribwamo olukengerwa, kandi ati erilwa nayo lite lyatsuka, atolere inyaligirwa erihika eka ewuwe yo buholo. OO 162.3

Ababya omu ndeko eyo neryo mubabya n’ebirengekanio bitasosene bibiri. Abalwi n’abakwenda ba Papa kandi mubasaba bati ekisakango ekikategaya omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo kireke erisikibwa. Mubabuga bati: “Olusi olwa Rhine lutolere ilwabana eribwe liwe ng’okulwanabana erya John Hussi ebirimo erigana eyilabire.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 7, ekihande ekya 9. Liriryo abanya-mwami b’ebu Girimani n’omu banabya bakwami ba Papa kandi inina nzigu sya Luther, mubagania eritwamo eryikirirya ery’abandu abanene ng’eryo, ekiri kitingu oku Germany, oku mutwe w’omukama wabo oyukiri musuko oyo kw’erisubira erikola eby’e galigali ebyo. OO 163.1

Charles iyuwene-wene akasubirya ekirengekanio ekyo babya bimanireko, mwabuga ati: “Olukengerwa n’eryikirirya n’omubyangalusibwa omu kihugo kyosi, kitolere ikyabana obusayiro bw’omu mitima y’abanya-mwami.” — Biri omu Ibid, ekitabu ekya 7, ekihande ekya 9. Esyonzigu sya Luther esikalire kwilaba mubabya ibakinamukuta-kutako erikola oku mukalalirya w’erilungula emiramirye ng’oku Sigismund akola oku Hussi — erimulekera olukeri olw’e kanisa; liriryo akibuka ekyabya kyabere omugulu iyo Hussi inyane omu kitunga ky’abandu ekinene abya akangenie oku mahulula awamubohire n’eryibukya omukama okw’iyilaga liwe, iyo Charles owa 5 mwagana ati: Sinyanzire eriwa omu kitego nga Sigismund.” — Biri omu Lenfant, ekitabu ekya 1, oluyani olwa 422. OO 163.2

Nikwa iyo Charles inyabirigana kitengeleryo okwenene oku Luther akanganaya. Omwami oyo mwasaka ati: “Nabiritwamoerigererya eky’erilangirirako eky’obu nyikwamire.” — Biri omu D’Augbigne, ekitabu ekya 7, ekihande ekya 9. Asangawa inyabiritwamoati syendilwa na hake omu lugobe olw’emitsye y’e kanisa n’omu lyanabya eribasulira omu syonzira sy’okwenene n’obutunganene. Kusangwa ababuti buwe mubakola batya, abya iniw’erisikya obunya Papa, n’omu kyanabya kiti bwabya butsurumire n’eribya ibukakola ebyaga. Ko litya mwatwamoerigana ekyakakala kyosi ekyo obutata wuwe babya isibalitatunga, kutse erikola mubiri wahi ogu obu tata buwe babya batetakola. OO 163.3

Na munabwire hali banene abakamakirira oku mitsye n’emikonga y’obu batata babo. Omugulu Omwami Mukulu akatumirabo ekindi kyakakala, bakagana eryikiriryakyo, kusangwa eribya isikyatahebwa abatata babo, mubatangirirakyo. Situhiribirwe aho abatata babya; kandi ibwa emibiri yetu n’esyonyikwamirwa syetu sinyiguma n’esyabo. Nyamuhanga syendisyatusima busana n’erisamalira oku ky’erilangirirako ky’abatata betu eritwamoomubiri wetu nga niwahi omu kitswa ky’eriyisonderya ekinywa ky’okwenene. Olukwamirwa lwetu ni lunene kwilaba olw’abatata-kulu betu. Tukabulibawa busana n’ekyakakala ekyo batunga, kandi ekyo babya batusigire momwandu, kandi nibya tukabulibawa busana n’ekindi kyakakala ekikakoleraya lino okw’itwe erilwa omu kinywa kya Nyamuhanga. OO 164.1

Yesu mwabuga akakania oku ba yudaya abatikirirye ati: “Kunnyitasa eribwirabo, isibangabere na kibi: liriryo litya sibakiwite ekyangasukuliryabo busana n’ekibi kyabo.” Yoane 15:22. Obutoki ibwan’obuguma mubwakanirya omukama (omutabali mukulu w’abami) n’abanya-mwami b’e Germany erilaba omu Luther. Neryo ekyakakala kyabere kikakolerya erilwa omu kinywa kya Nyamuhanga, Omulimu wuwe makuta-kuta oku abanene ababya omu luhindano olwo engendo w’erigunzerera. Nga Pilato, amagana w’ebirimo ey’enyuma, ng’oku aligira eriyiheka n’eriminyikala ng’oyuwasibwe erikinga omutima wuwe w’oku binywa by’Omulamia w’ekihugo; nga Felix oyuwabuga inyanemutukumira, ng’oku abwira omukwenda w’okwenene ati: “Tagenda omu nzira syawelino; omugulu nasyabana obutuku obuwene, ngendisyakubirikira;” ng’ow’emiyiheko Agripa ng’oku atura ati,, “Oko katambĩ kake kano uti wasyanyibindula eribya Mukristo!” Emibiri y’abakwenda 24:25; 26:28, kandi amalolya oku bukwenda obwatumawa erilwa e lubula kw’omugongo — na Charles owa 5 nayo kwabya atwiremo erigana ekyakakala ky’okwenene kyo atya, inyakolobera erilayirwa emiyihalambo n’emikolere y’ekihugo. OO 164.2

Ebyatsi-byatsi ng’oku bakateka-teka erikola oku Luther muyalandagana ehosi, yamaleta olwangangano lunene omu muyi oyo. Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo abya inyabiriyikolera abira banene, abo, omugulu baminya obutsurumi bw’e Roma obw’obugobya okw’abo ababya bakalengaho erisukula ebibi by’omuyi oyo, mubatwamobati syatolere akayirwamobuhere. Amagana n’amagana w’abakulu mubayilaganisya erimuteya. Abanene mubakangania bulolerera obukwenda obulwire oku kikali ky’omwami ng’obukakanganaya ng’eryolobera eritseke oku butoki obutabere e Roma. Oku syonyuyi sy’esyonyumba n’omu myanya eyikahikawako abandu bosi, mubahiraho ebikimba ebisakireko, ebindi ibikatwira Luther y’olubanza n’ebindi ibikamulwirako. Oku kiguma kya kubyo kwabya kusakire ebinywa eby’ow’amenge iyo Solomona biti: “Uwe kihugo, obulige kuwe omugulu omwami wawe ni mwana...”Omugambuli 10:16. Omuhutuko owabyaho bakalwira oku Luther omu bu Girimani ehosi mwaleka omukama n’abanya-Ndeko nene eyo ibaliga bati erimukolako ekite kya bilayiro kyosi irikendireta omulereto omu kihugo ekyo ekyosi nibya n’ekitumbi ky’obwami ikikendibula obutekane. OO 164.3

Iyo Fredrick owa Saxony mwikala inyanemuleretsya ekikalolaya embere nga ni kyahi, n’obuyiteya isyalikanganaya ng’oku akatwala Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo, oku ndambi iyan’enguma inyanamuteyirye n’obutaluhirira, inyanatungerere ebyo akakola n’ebyo esyonzigu syiwe sikanza erikola. Liriryo habya banene ababya batitalengaho eribisa ng’oku bakakwira Luther y’obulige. Abanya-mwami mubayamulebya, n’abakulu-bakulu ab’olulengo lw’ahisi, n’abakulu-bakulu ab’oku lulengo olw’endata, n’abandi bandu ab’ebitsumbi, abali bandu ba buli kiro n’abimaniri omu kanisa. Iyo Sipalatini mwasaka ati: “Akasenge oku Luther abyamoisikalitoka erihikamoababya bakasyayikangya embere syiwe abosi.” Biri omu Martyn, ekitabu ekya 1, oluyani olwa 404. Abandu ibakamusamalira n’erigasama wuti mbwino niw’endata oku bandu. N’ababya batawite eryikirirya oku syongangirirya syiwe nabo nibya isibalibya butsir’iyigomba obubuya obw’endata obwaleka inyimanira oluholo butsir’isaga omu kitswa ky’eritwamo eririga ery’obulengekania bwuwe. OO 165.1

Muhabyaho erirengaho bati Luther alige eryowangana n’e Roma. Abakulu-bakulu n’abanya-mwami mubamukangania bati amakwama erihatikana erihiraho eritwamo liwe eritebasula n’ery’e kanisa n’esyondeko inyakendilusibwa omu bukama obwo neryo isihendibanika oyukamulwirako. Okw’isaba eri, Luther mwasubirya ati: ” Engulu yuwene ya Kristo siyangatulwa batitalangirayo mu nyibi….. Neryo busana nakti erisaga kutse eribana enabi likanyigabula oku Mwami Mukulu, kandi n’oku kinywa ky’obunya-lubula ekyo ekiri kwenene kisa? Eyihi; kwanya inahayo omubiri wage, omusasi wage, n’engebe yage.” — Biri omu D’Aubigne, ekitabu ekya 7, ekihande kekya 10. OO 165.2

Kandi mubamukuta-kutako eryolobera eritwamo ly’omukama w’ekihugo (omutabali mukulu w’abami), neryo isyendibya n’eky’erisaga. Mwasubirya ati, “Namaliga n’omutima wage owosi, nyiti omutabali mukulu w’abami, abanya-mwami, nibya n’omukrstayo omuke kwilaba abosi, bakubungule n’ertaswera emibiri yage; liriryo oku mwatsi muguma, ambu bakenditwala ekinywa kya Nyamuhanga mu lulengo olw’eritwamo lyabo. Abandu sibawite ekindi ky’erikola liriryo eryoloberakyo. Muleke erikola nabi oku bulengekania bwage, obuli omu mahulula n’erikaningwa omu Mulimu Abuyirire.” Biri omu Ibid., ekitabu ekya 7, ekihande ekya 10. OO 166.1

Oku lindi isaba mwasubirya ati: “Ngaliga erilwika ekisakango kyage ekikanyitegaya. Ngayihira n’engebe yage y’omu byala by’omukama w’ekihugo (omutabali mukulu w’abami), nikwa ekinywa kya Nyamuhanga sinangalwikakyo nahake!” Biri omu Ibid., ekitabu ekya 7., ekihande ekya 10. Mwatulago ng’oku ayiteka-tekire eririga eritwamoery’endeko ey’abanene, liriryo oku mwatsi indi endeko eyo yikendiyitsutsa eritwamong’Amasako kw’akabuga. Mwongerako ati, “Omu bihambire oku kinywa kya Nyamuhanga n’eryikirirya, obuli mukristayo ni mutsweri oyuhikene nga Papa, n’omuangabya inyasembirwe obwigalire bw’esyondeko.” Biri omu Martyn ekitabu ekya 1 oluyani olwa 410. Abira buwe n’esyonzigu syiwe abosi mubaliga bati erilengaho eriswasyasanga-sangania esyombandi esyibiri esi n’irimya omuliro w’omu syondere. OO 166.2

Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo kwalilwika n’omu kanabya katsumwa kaguma, Satani n’erihe liwe bangabere ibamabirikinda. Liriryo erisika liwe eritetsinga-tsinga yabya nzira ey’eriyira ekanisa mu yabwiranda, n’eritsuka omugulu muhya kandi owali mubuya kwilaba. Ekyo omulume muguma ono abya akolire, oyuwalengaho erirengekania n’erikola iyuwene-wene omu myatsi ey’e enyikirirya, mukyabya ikikendibindula ekanisa n’ekihugo, butsira omu butuku bwuwe busa, nikwa n’omu syondengo sy’emigulu eyikayasa esyosi. Erisika liwe n’eryikirirya liwe irikendisyaha abosi bw’akagala abakendisyalaba omu bikalakalire ng’ebyo alabamo, erihika okw’ihwerera ly’emigulu. Obutoki n’obukulu bw’endata bwa Nyamuhanga mubwahangana endata oku syondeko sy’abandu, endata oku butoki bunene obwa Satani. OO 166.3

Endambi eyite ya hali obutoki bwa omutabali mukulu w’abami mubwalagira Luther erisuba eka , neryo mwaminya ati luba erilagira eri likendikwamibwako erimutwira. Ebikalakalire mubyakanyirira omu nzira yiwe; liriryo abere akalwa eWorms, omutima wuwe mwosulamoobutseme n’eripipa. Mwabuga at: “Satani iyuwene-wene mwakategaya ekikali kya Papa; nikwa Kristo mwakahiramukyo mw’omugenyo, neryo Satani mwakakakawa eririga ati Omwami Mukulu niw’amaka kwilab’iyo.” Biri omu D’Aubigne ekitabu ekya 7, ekihande ekya 11. OO 166.4

Abere abirilwayo, inyakinanzire ati eryimana malume-lume liwe siritwalawe ng’eribya n’e pono, Luther mwasakangira omukama w’ekihugo (omutabali mukulu w’abami) ati; “Nyamuhanga oyuli mukeberi w’emitima, niyo mulangiri wage indi nyiyiteka-tekire kutsibu eryolobera obukulu bWawe, omw’isikikibwa kutse omw’itendisikibwa, omu ngebe kutse omu luholo, kandi isihali kindi ekyanganyikakirya erilusyaho ekinywa kya Nyamuhanga, ekirekire omundu inyabyaho. Omu myatsi eyosi ey’engebe eyiriho eyi, eryikirirya lyage siryendisyatsinga-tsinga, kusangwa eririga kutse eritalya oku kihugo kino siririkolaya oku mulamo. Liriryo oku myatsi eyihambire oku ngebe y’erikota, Nyamuhanga akanza ati omundu syatolere eriyihereryayo oku mundu munyikiwe. Kusangwa eriyihereryayo omu myatsi ey’omulimu n’iraamya linyini-nyini, neryo litolere iryahebwa Omuhangyi musa.” Biri omu Ibid.,ekitabu ekya 7, ekihande ekya 11. OO 167.1

Luther abere akalwa e Worms, erimwangirira mulyabya linene kutsibu kwilaba omugulu agendayo. Abakulu b’omu kanisa mubangirira omu paddiri oyuwabirisangulwa omu kitabu ky’abanyakanisa oyo, n’abanya butoki bw’e etabalo mubasikya omulume oyu mukama w’ekihugo (omutabali mukulu w’abami) akanganaya ati syatolere eribya omu bandu oyo. Mubamuhatikana eritulawo, kandi, n’omu kyanabya kiti obukama bwa omutabali mukulu w’abami bwabya ibwabirimugania, mwimana kandi oku rutali. Mwabuga ati, “Munyitayilaganisya eryobera ekinywa kya Nyamuhanga ky’omu mahulula, kandi sinendsyakolakyo.” Biri omu Martyn, ekitabu ekya 1, oluyani olwa 420. OO 167.2

Asangawa isyali agunza butuku bunene alwire e Worms, omugulu abandu ba Papa basondola omutabali mukulu w’abami erhulukya erilayira ery’erilwa nayo. Omu kisakango eky’erilayira lino, Luther mubamwahulamo Satani winyini-nyini oyuli omu kisosekanio ky’omundu kandi oyuwambite olukimba lw’obu apadiri. — Biri omu d’Abigne, ekitabu ekya 7, ekihand e ekya 11. Mukyalayirwa kiti ekisakango kiwe ekikamutegaya kikendibya kikanahwaho, hahiribawe emiringo y’eryimania omubiri wuwe. Abandu bosi mubaganibwa erimwikalya, erimuha akalyo kutse ak’erinywa, kutse omu binywa kutse omu mikolere, omu kati-kati k’abandu kutse ahate bandu, bamuhambe bamuheyo oku b’obutoki. Abakamukwama nabo nib’erihira omu muliki n’eby’eritungo byabo niby’eribalusyako. Ebisakango byiwe niby’erihisya, kandi okw’igunzerera, abosi abakendilengaho erigania erilayira eri nabo nib’erihira omu lubanza lugumerera. Omusombolesya w’abami ow’e Saxony n’abanya-mwami ababya bira ba Luther babya ibabirilwa e Worms akanabirilwayo, neryo erilagira lya omutabali mukulu w’abami oyo mulyabana eririgwa Endeko eyo. Oku ndambi eyo abandu ab’ekinya-roma mubayitsangura. Mubalangira bati omukukuru w’erilungula emiramirye n’emikolere y’e kanisa amahwa lwosi olwo. OO 167.3

Nyamuhanga abya inyabirihiraho enzira ey’eritswa ery’omugombe wuwe omu ndambi eyikalire. Eriso eriyikengemerere lyabya irinakwamire aho Luther akagenda, neryo omutima w’okwenene kandi owatemokahinira abya inyabiritwaamoerimubalya. Kyabya kiminyikere ndeke kiti eRoma siyabya yanzire kindi erilusyaho oluholo luwe; abya iniw’erilusibwa omu mikese y’endale erilaba omw’imubisa. Nyamuhanga mwasondola iyo Fredrick w’e Saxony erihiraho endekateka y’eriteya omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo. Ekilubirirwa kiwe mukyakolwa inyakakolerana n’ababya ini bira buwe kwenene, neryo kwenene Luther mubamubisa oku bira buwe n’oku syonzigu syiwe. Abere akagenda eka ewuwe mubamuhamba, bamamulusya oku bakoli buwe, neryo bamanguha erimulabya omu musitu erimutwala omu kikali ekya Wartburg, ekikali ekyabya kiyiherere omu bitwa. Ng’oku babya bamuhambire n’erimubisa mubyabya bya mbita kutsibu indi n’omu anabya Fredrick iyowene-wene mwagunza butuku isyasi aho bamutwere. Eritandiminya eri lyabya litekatekirwe; kyamabya kiti omukomesya w’abami oyo syasi aho Luther ali neryo isyangabisula mwatsi wahi owamuhambireko. Mwakamiriyisikya ati Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo ane ndeke, neryo mwatsemera eriminya eki. OO 168.1

Omugulu w’embula, n’ow’e kyanda n’ow’omututa muyalaba, n’eryo omugulu w’embeho mwahika, Luther mwabya inyakine muhambwa. Iyo Aliyanda n’abakamusemba mubayisyeta ekyakakala ky’engulu yuwene kikabanika nga kyamayalima. Liriryo omu kitswa ky’eki, omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo abya inyanemupakira etala yiwe mw’amaguta erilwa omw’ibikiro ery’okwenene; n’ekyakakala kyakwo kyabya ikikayakoleraya n’erikangabagasania erirengererye. Inyane omu mwanya owalindirwemoowabya uwene ow’e Wartburg, Luther mwayitsangurira omw’ilusibwa omu kihuhani n’akatsumbu-tsumbu eby’oluhi habwa akatuku. Kusangwa abya abegere eribya n’engebe y’erikola n’erikakalikana, mwatatoka eribya butsira ky’erikola. Omu biro ebyo omugulu abya iyuwene mwatungerera emibere eyo ekanisa yabyamwo, neryo mwalira busana n’erihwa amaha.Ati: ” Ilolo! Sihali mundu wosi omu biro buwe bino eby’erihitana liwe, oyuwangimana ng’oluhimbo embere sy’Omwami Mukulu, neryo akatsunira eIsraeli!” Biri omu Ibid., ekitabu ekya 9, ekihande ekya 2. Neryo kandi mwasubira amayirengekaniako, neryo amasaga eriganzwamo omuba omw’ilwa omu malwa. Neryo mwayiswekera busana n’obulundu n’eriyitsomanako. Ibwa kandi oku ndambi iyan’enguma obuli kiro inyakakola omubiri owalengire owu omundu muguma angakola. Ekalamu yiwe siyabya butsira mubiri. Omugulu esyonzigu syiwe babya bakayisyeta bati babirimuhunia, mubatika kandi bamasulusuta omu mitima bakakengakyo bati alwe inyanemukola. mihumbaga y’ebisakango byiwe , ebisakirwe ekalamu yiwe, mubyakanyirira omu Germany eyosi. Mwakolera n’abandu b’omu kihugo ky’ewabo bo omubiri omukulu kwilaba emibiri eyosi akabindula eNdagane Enyihya y’omu mubuge w’olu Gerimani. Inyane omu Patimo ey’olubwe yiwe mwalolya embere hakuhi eribuga ekirimo muguma akalalagania Engulu Mbuya n’eripwirira ebibi n’ebihalyo eby’omugulu oyo. OO 169.1

Liriryo siryabya eriteya Luther y’okw’ihitana ly’esyonzigu syiwe lisa, n’omu lyanabya erimutokesya eribya n’omugulu owahumulikene busana n’emibiri yiwe eyiri ya mubongo eyi, indi nikyo kyaleka Nyamuhanga inyalusya omugombe wuwe oyo y’omubandu. Habyaho ebindi ebyangaalwamoebyabya bya mubongo kwilaba eki ebyabya iniby’eritunga. Inyane omu bubisamo bwuwe omu bitwa eyite bandu kandi eyitelangirawa eyo, Luther mwalusibwa oku mawatikya ow’e kihugo n’erihigulwa okw’ipipwa abandu. Neryo kw’abya atsunirwe atya okw’iyipipa n’eriyilangira ng’akatoka emigulu emingyi ebikalwa okw’itoka erikola. Omw’agalwa n’omw’ikehibwa mwasubira amayiteka-teka busana n’eribasulira omu ngebe eyiri ndeke omu myanya ey’endata eyo basangawa niki ibamabirimuhiramwo. OO 169.2

Abandu bakabya bakayitsangurira omu bwiranda obu kwenene kukabaletera, bakegemera okw’ihalamba abo obu Nyamuhanga abirikolesya eritsutsanga amahulula w’amabehi n’eriramya esisumba. Satani akasonda-sonda eribindula amalengekania w’abandu n’erisonda lyabo erilusyago oku Nyamuhanga, n’erihirawo oku bandu; akasondolabo erisikya ekikakolesibawa n’eritendiregana Okuboko okukasondola ebindu ebyosi ebikaha abandu bw’ebyo bawite. Kwilabirirya Abasondoli b’amaenyikirirya abakapipawa n’erisikibwa ng’ababuyirire omu musindo oyu bakaleka eritaswalangira ng’oku batolere erisegema oku Nyamuhanga neryo bakasondolawa eriyiyiketera ibibene-bene. Ekikalwamobakasondekanaya eritabala oku bulengekania n’eriminya ery’abandu, abakasamalira kubo busana n’erisondolwa omu kitswa ky’erisondekania ekinywa kya Nyamuhanga. Omubiri w’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa kwilabiriryaerisobobera busana n’omutima ogu abakasembago bakabya ibali nago. Nyamuhanga mwateya ekilubirirwa ky’erilungula emiramirye n’emikolere y’e kanisa y’oku mulyambo oyu. Ameso w’abandu abya inyabiritungerera oku Luther ng’omusoboreri w’okwenene; mwalusibwa kubo ameso w’abandu abosi atoke erilolibwa oku Oyuwahiraho okwenene oyutendisyahwaho. OO 170.1