OLÜHI OLÜNENE

EKIHANDE EKYA 20—ERIBUKA INENE OMO BW’IKIRIRYA

Eribuka mw’omulimu w’e enyikirirya omw’itulago ng’oku Kristo amayasa likakanibawako omu buminyereri obwa malaika ow’erimbere owa Eribisulirwa 14. Omulaika akalangirawa inyanemuguluka ‘omu kati-kati k’ekyanya, inyanawite engulu mbuya ey’erikota eritulayo okw’abo abikere oku kihugo, n’oku buli kihanda, na buli kitunga n’oku buli mubuge w’abandu, n’oku bandu.” “N’omulenge munene,” akalalaganaya obukwenda ati: ” Kandi monalangira ogundi mũlaĩka akaguluka endata omo kyanya, iniawite Engulu Yowene yʼerikota erĩkangĩrĩryayo oko bandu abĩkere omo kihugo, oko buli kĩtũnga kyʼabandu, nʼobuli kihanda, nʼobuli mũbũge, nʼoko bandu. Neryo mwabũga nʼomulenge munene ati, Mubahe Nyamuhanga, kandi mumupipe! Kusangwa endambĩ yʼeritswera liwe yamahĩka. Kandi mũramaye Nyamuhanga oyo wahangika olubula, nʼekihugo, nʼengetsi nʼesĩsoko syʼamagetsi!” Eribisulirwa 14:6,7. OO 355.1

Eribuga ati omulaika akakanibawaako eribya iniyo oyukatulago erikunga eri nirya mubongo. Erilaba omw’ibya nzongole, omu lukengerwa, n’omu butoki bw’omukwenda omunya-lubula, mukyatsemesya obunya-lubula erikangania omuhanda ow’erihamibwa ery’omubiri owakendikolwa obukwenda n’obutoki n’olukengerwa ebikendisyabyaho obukwenda obwo bukahebwa. Kandi n’eriguluka ly’omulaika “omu kati-kati k’ekyanya,” ‘omulenge munene ogu erikunga eryo likabugirawamo, kandi n’erilalaganibwa lyago okw’abo abikere oku kihugo,”-oku buli kihanda, n’oku buli kitunga ky’abandu, n’oku buli mubuge, n’oku bandu,” — bikaha obulangiri biti omubiri oyo niw’erikolwa luba-luba kandi niw’erihika oku kihugo ekyosi. OO 355.2

Obukwenda ibwibwene-bwene bukakanganaya endambi aho omukukyo oyo akendisyaberaho. Bukakanibawako eribya ni kitsweka ekya “Engulu Mbuya ey’erikota;” kandi bukaranga erikyungulwa ery’eritwa esyombanza. Obukwenda obw’erilamibwa bwabiritulwa omu migulu eyosi; nikwa obukwenda obu ni kitswe eky’Engulu Mbuya ekikendisyatulwa omu biro by’enduli bisa, kusangwa omu butuku obwo busa nimokikendisyabya kwenene kiti endambi ey’eritsweramoesyombanza yabirihika. Emyatsi ey’obuminyereri obwo yikakanganaya erikwama-kwamana ery’ebindu ebikakolaya okw’ikyungukala ery’eritwa esyombanza. Kino kikaleka ekitabu ekya Danieli ikyabya kya kwenene. Nikwa ekitsweka eky’obuminyereri bwuwe ekihambire oku biro by’enduli, mubabwira Danieli erikumbakyo n’erihirakukyo kw’ekiboohi erihika “oku mugulu w’e nduli.” Tute twahika oku ndambi eyo obukwenda obuhambire okw’itwa esyombanza sibwangalalaganibwa, ibuhambire okw’ibererera ery’emyatsi ey’obuminyereri obu. Nikwa oku ndambi y’omuhindo, omuminyereri oyo ati, “...Abandu bangi basyalaba eyi neyi, n’eriminya lyasyakanyirira.” Danieli 12:4. OO 355.3

Omukwenda Paulo mwakunga e kanisa eritendirindirira eryasa lya Kristo omu biro byiwe. Akabuga ati: “Simuleke mundu akabatebya omo mwatsi nʼomuguma. Kusangwa Ekiro ekyo sikyendisyasa eripona nʼerisuba enyũma bite byahĩka, nʼomubi Oyo ate abutuka, oyo wasyaherĩbwa.”2 Abanya Tesalonika 2:3. Erihika aho hakendisyabera erisububula inene erya kimweyo, n’erilaba omululu muli ow’obutuku ow’eritabala erya “omundu omubi’ oyo, nimotukendisyalindirira eryasa ery’Omwami Mukulu. “Omundu omubi oyo,” oyukahulawa kandi mo“eky’embita eky’erikondomera oku bubi,” “omugala ow’erihera,” “kandi “omubi tsutsutsu oyo” bw’obunya Papa, obuminyereri ng’oku bwasangawa ibwabiritulago, obwabya inibweriyikalya oku kitumbi ky’obukulu eribuga ebirimo 1260. Mw’omu butuku obwo aho obukwenda obw’eryasa lya Kristo butolere ibwalalaganibwa. OO 356.1

Sihali hatabya bukwenda ng’obu obwaheberwe omu birimo ey’enyuma. Ng’oku twabirilangira, iyo Paulo mwatatulabwo; mwakangania abagala babo eryasa ery’Omwami Mukulu nganiry’obutuku obw’embere obuli hali kutsibu. Abalunguli b’emiramirye mubatatulabwo. Iyo Martin Luther mwahira eritswera ery’esyombanza ly’oku birimo nga magana asatu embere erilwa aho mugulu wuwe. Nikwa erilwa omu mwaka owa 1798, ekitabu ekya Danieli kyabiriboholwa, amenge aw’obuminyereri abirikanyirira, kandi abanene babirilalagania obukwenda obusongire obw’eritwa esyombanza eribya iriri hakuhi. OO 356.2

Erilungula emiramirye erikulu ery’ekyasa ky’ebirimo ekya ikumi n’endatu omukukyo ow’erilalagania eryasa lya Yesu mwabanika omu mahanga manene awalimoobu Kristo oku ndambi ngumerera. Omu Bulaya n’omu Amerika ehosi abalume abawite eryikirirya kandi abakasaba kutsibu mubasondolwa okw’isoma emyatsi y’obuminyereri, neryo, bakatolererya amasako asondwerwe Mulimu Abuyirire, mubalangira obulangiri obukagunza buti omuhindo ow’ebindu ebyosi ali hakuhi kutsibu. Omu bipindi by’ekihugo mbiriri-mbiriri mwabya ehitunga-hitunga ehy’abakristo, erilaba omw’isoma Amasako lisa, ababya bahikire okw’ikirirya bati eryasa ly’Omulamia liri hakuhi. OO 357.1

Omu mwaka owa 1821, ebirimo isatu yilabire Miller ahikire okw’ikumbula obuminyhereri obukakanganaya oku ndambi y’eritsweramoesyombanza, Dokita Yozefu Wolfu, “omutuli w’e ngulu oku kihugo” mwatsuka erilalagania eryasa erya luba ery’Omulaamia. Iyo Wolfu abutirawa e Bugerimani, ababuti buwe babya baYuda, tata wuwe ini mukangirirya (rabi) ow’ekiyudaya. Abere akine mulere kutsibu mwaliga ati e denyikirirya y’ekikristo niya kwenene. Ng’omundu oyuwabya awite obulengekania obukakola kandi obukabuliriraya, asangawa ini mundu oyukahulikirira kutsibu emikania eyabya yikabya omu buhimbano obwa tata wuwe Abaebrania abamakirire ekisomo obuli kiro omugulu babya bakahindana eritondogola ebyo abandu abo bawitiremw’amaha n’eriganiryako, olukengerwa olw’eryasa lya Masia, n’erisubya buhya erya Israeli. Ekiro kiguma abere akowa Yesu owa e Nazareti akahulwa, omulwana oyo mwabulirirya oyo nga nindi Mubamusubamo bati “Ni muyudaya oyuwabya awite olusunzo lunene kutsibu kwilaba abandi, nikwa kusangwa mwayambatika eribya iniyo Masia, ekitunga ekikatwa esyombanza eky’abaYuda mubamutwira ow’eryitibwa.” Oyukabuliriraya oyo mwasubira amabulya ati: “Busana naki e Yerusalema muyatindwa, kandi busana naki tuli omu bunyewa kwehi?” Tata wuwe mwasubamo ati: Tsali, tsali!” kusangwa abaYuda mubatsinda abaminyereri” Neryo-neryo omwana oyo mwatunga ekirengekanio ati: Kwamuhwa Yesu nayo abya muminyereri, n’abaYuda mubamwita isyawite kibi ekyo abya akolire.” — Biri omu Travels and the Dangers of te Rev. Joseph Wolf, ekitabu ekya 1, oluyani olwa 6. Amalengekania aya mwamukanyamokutsibu, neryo n’omu banabya ibakamutanga eryingira omu kanisa ey’abakristo, emigulu eminene inyakanakengemereraya eyihya y’ekanisa eriyahulikirira eritulago lyabo. OO 357.2

Abere ahikya ebirimo irinda misa mwayiheka embere sy’omwikalani oyuwabya mukristo ng’oku e Israeli yikayakinda omugulu owakayasa Masia akasa, neryo omusyakulu oyo amabuga nayo omu bwolo-bwolo ati: “Tahi mulwana, ngendikubwira Masia ow’okwenene ng’abya ini wahi: abya ini Yesu ow’e Nazareti, ... oyu abo sukulu wenyu bita oku musalaba, ng’oku banita abaminyereri aba kera. Ugende eka wuyasome ekihande ekya makumi atano na bisatu omu Isaya, nawuukendiminya kwenene ng’oku Yesu Kristo ni Mugala wa Nyamuhanga.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 1, oluyani olwa 7. Oku ndambi eyo mwalangira okwenene okuli mugo. Mwagenda eka amayasoma ekyasakirwe, mwasweka akalangira ng’oku kyabya kyabererere kundu omu Yesu ow’e Nazareti. Ebinywa eby’abakristo mbwino nibya kwenene? Omulwana oyo mwabulya tata wuwe amukumbulire obuminyereri obwo, nikwa tata wuwe mwamuhuna ekyabya kyalekire inyasaga erisyaswabulya oku mwatsi oyo. Liriryo eki mukyaleka eryanza liwe eriminya oku enyikirirya ey’ekikristsayo iryayongera. OO 357.3

Eriminya eryabya akaronda mulyamukakiribwako omugulu abya inyane omu buhimbano obw’ekiyudaya obw’ewabo; nikwa abere inyanawite ebirimo ikumi na muguma y’obukulu misa, mwalwa omu nyumba ya tata wuwe amagenda omu kihugo eriyayibanira ekisomo, eriyayitwiramo engangirirya/enyikirirya yiwe n’omubiri ogu akendisyakola omu ngebe yiwe. Habwa obutuku bulebe mwabana obuhimbano omwabya abanya luganda buwe, nikwa obutuku bute bwa hali mubamuhigita bati amabya mundu oyulwire oku nzira y’engangirirya/enyikirirya, neryo inyane iyuwene kandi isyawite na kinoha eky’esyombulo kyosi, mukyamukaka erigenda omu bandu ab’ehali. Mwagenda erilwa oku kibuti erihika oku kindi, inyakasoma n’omuhwa kandi inyakayibesayaho omw’ikangirirya oluhiburaniya. Erilaba omw’ikurwa omukangirirya w’omu katuliki, mwasondolwa eririga eryikirirya ery’ekikatuliki neryo amatsuka eribya n’ekilubirirwa eky’eribya mutuli w’engulu omu bandu b’ewabo. Enyuma w’ebirimo mike, inyane n’ekirengekanio eki, mwagenda eriyasomera omu Kolegyi eya Poko-poko (olombi) e Roma. Hano omutse wuwe ow’eribya n’obulengekania obw’eriyitwiramo n’erikania butsir’isaga mubyamuletera erimulangira nga mundu oyukalwa n’e kelezia. Mwabambira bulolerera ebitsumi eby’ ekelezia neryo amahatikana ati hatolere ihabya erilngula. N’omu kyanabya kiti erimbere abakulu-bakulu ab’oku bandu ba Papa mubamulanda-landa, enyuma w’obutuku mubamuhigita erilwa omu Roma. Inyane ahisi sy’eritolererya ery’ e kelezia, mwagenda omu kibuti erihika oku kindi, erihika aho kyabaminyikala ndeke kiti sikyangatokekana erimuyiramo oyukolobera obutoki bw’ekiroma. Mubatwamo bati syangalungulwa na hake neryo mubamuleka erigenda ehosi-hosi ohw’akasonda erigenda. Oku ndambi eyo mwagenda e Inglanda, neryo amaliga eryikirirya ery’ekiabahakani, amayitulungania oku kanisa y’e Bungereza. Abere agunza ebirimo ibiri inyanemusoma, omu mwaka owa 1821, mwatsuka omubiri wuwe. OO 358.1

Omugulu ogu Wolfu aligiramo okwenene kungaho-ngaho okw’eryasa lya Yesu engendo y’erimbere, ng’omwana w’obulige, kandi oyubegere erisusumana,” mwalangira ati emyatsi y’obuminyereri eyo yikaleka ihabya erilangira eryasa liwe engendo eyakabiri n’obutoki kandi n’olukengerwa lyo ndeke. Neryo abere anemurondekania erisondola abandu buwe b’oku Yesu ow’e Nazareti nga niyo Oyuwalaganisibawa, n’eribakangania okw’asa liwe engendo eyerimbere omw’iyikehya ng’obuhere busana n’ebibi by’abandu, mwakangiriryabo nibya n’okw’asa liwe engendo eyakabiri ng’omwami kandi oyukasyatsunira. OO 358.2

Mwabuga ati: “Yesu ow’e Nazareti, oyuli Masia ow’okwenene, oyu ebyala byiwe n’ebisandu byiwe byatsimitawa, oyuwaletawa ng’embuli eyikayakerawa, oyuwabya omulume ow’amalige n’oyubegere amalige, oyuwasa engendo ey’erimbere enyuma w’omutso w’obwami erilusibwa oku Yuda, n’obutoki bw’obulemi bwamalusibwa omu kati-kati k’ebisandu byiwe; akendisyasa engendo eyakabiri oku bitu by’ekyanya, kandi inyane n’engubi ey’omulaika omukulu” (biri omu kitabu ekya Joseph Wolf, ekya Researches and Missionary Labour, oluyni olwa 62) “kandi akendisyimana oku kitwa ekya Emizaituni; kandi n’obutabale obwo, obwahebawa Adamu erimbere obw’eritabala oku bihangikwa ebyosi, kandi obu atalaya (Enzuko 1:26; 3:17), bukendisyahebwa iyo Yesu. Akendisyabya mukama oku kihugo ekyosi. Erikunda n’eririra ery’ebihangikwa likendisyahwaho, nikwa hakendisy’owibwa esyonyimbo sy’eripipa n’erih’ewasingya. .... Omugulu Yesu akendisyasa omu lukengerwa olw’Ise, inyane n’abalaika babuyirire, ... abahola ibanikirirye bakendisyatsuka erilubuka! Abanya Tesalonika 4:16; 1 Abanya Korinto 15:23. Eri niryo itwe abakristo tukahulamo erilubuka ery’erimbere. Neryo ekihanda eky’ebinyama emibere yabyo ey’obubutiranwa yikendisyabinduka (Isaya 11:6-9), neryo ibyolobera Yesu. Esyonyimbo 8. Obuholo obw’ekihugo n’olubula ebyosi bukendisyatabala.” — Biri omu Journal of te Rev. Jmoseph mWolff, oluyani olwa 378, na 379. “Kandi Omwami Mukulu akendisyasamalira ahisi oku kihugo, neryo inyabuga ati: “Lebaya ni khyibuya kutsibu.” Biri omu Ibid., oluyani 294. OO 359.1

Iyo Wolfu abya akikirirya ati eryasa ly’Omwami Mukulu liri hakuhi kutsibu, eritondogola liwe ery’emyululu y’obutuku obw’obuminyereri irikahira erikuninira ebindu boosi ly’omu birimo mike eyo Miller akanayako. Okw’abo ababya bakakanirya omu masako bati “Sihali mundu wosi oyuwaasi ekiro ekyo n’e saha eyo,” bati abandu sibatolere bakaminya kindu kyosi ekihambire okw’isegera hakuhi ery’eryasa liwe engendo eyakabiri, Wolfu mwabasubirya ati: “Omwami Mukulu wetu mwanabuga ati ekiro ekyo n’endambi eyo sihendisyabya mundu oyukendisyaminyabyo? Mwatatuha ebiminyisyo eby’emigulu kwehi itwanatoka hakiri eryasa liwe ng’oku liri hakuhi, ng’oku omundu akaminyira omugulu w’ekyanda kwali hakuhi w’oku muti w’omutini akatohya ebikoma byago kwehi? Matayo 24:32. Situli b’erisyaminya omululu wa butuku oyo , iyo iyuwene-wene inyanabirituhana butsira erisoma ekitabu ky’omuminyereri Danieli lisa, nikwa n’eriyitegereryakyo kwehi? Kandi n’omu Danieli omomwinyini-nyini aho kikabuga kiti ebinywa byamakingwa busana n’endambi ey’omuhindo (eyo abya inyalimokandi kiti ‘abandu banene bakendisyatibita eyi n’eyi,’ ebinywa by’ekiheburaniya ebikabugibawa busana n’eriteya kandi n’erirengekania oku ndambi), ‘n’eriminya’ (erikwamana n’omugulu oyo) ‘likendisyakanyirira.’ Danilei 12:4. Eritomeka okw’eki, Omukama wetu omw’eki syaliminyisaya ati erisegera hakuhi ery’endambi siryendisyaminywa, nikwa ati ekiro kinyinyini-nyini n’e saha yinyini-nyini sihali mundu wasibyo.’akabuga ati ebikagunza erituminyisya bikendisyaminyirwa oku biminyikalo eby’obutuku, eritukuna eriyiteka-tekera eryasa liwe, Nuha nayo ng’oku ateka-teka obwato.” — Biri omu Researches and Missionaryv Labour, ekya Wolff, oluyani 404, na 405. OO 359.2

Wolfu abere akakania oku mikolere eyabyaho ey’erikumbula amasako, kutse eriyitegereryago nabi, mwasaka ati: “Ekitsweka ekinene eky’ekanisa y’ekikristayo babirilwa oku masako ng’oku akabuga, neryo babiribinduka erikwama emikolere yihengemire ey’enyikirirya y’ekiBudda, abakikiriraya bati obutseme obw’omundu obw’engebe ey’embere bukendisyabyamoerirendera omu mwanya, neryo bakalengekanya bati omugulu bakasoma oku abaYuda obwo ibakendiyitegererya oku banya mahanga; n’omugulu bakasoma oku Yerusalema, obwo ibakendiyitegererya oku kanisa; kandi omugulu kikabugibawa ambu ekihugo, obwo ikikaminyisaya ekyanya; kandi busana n’eryasa ly’Omukama obwo ibakatekawa eriyitegererya ebitunga bitula-ngulu ng’oku bikalolay’embere; kandi n’erihetukira oku kitwa ky’enyumba y’Omwami Mukulu, obwo ikikaminyisaya erihindana inene ery’ekitunga eky’aba metodisti.” Biri omu Journal of te Rev. Joseph Wolff, oluyani olwa 96. OO 360.1

Omu birimo makumi abiri n’ani erilwa omu 1821 erihika1845, iyo Wolfu mwalyata kutsibu: omu Afrika, amabungira e Misiri n’e Abisiniya; omu Asia, amalaba omu Palestina, Siriya, Persia, Bokhara, na Indiya. Mwabalamira omu Amerika namwo, omu nzira akayayo amatulago oku kitsira ekya Senti Helena. Mwahika omu New York omu mugenda owa munani, 1837; neryo abere abirikanirya omu muyi oyo, mwatulago omu Filadilefia n’omu Balitimoa, neryo okw’igunzerera mwagenda e Washington. Hano akabuga ati; “oku kirengekanio ekyaletawa oyuwanabyaho prezidenti, iyo John Quincy Adams, omu nguma y’oku manyumba w’erihindaniramoaw’esyondeko syekihugo, enyuma eyabya yanyiheberwe butsira kibulyo erikolesyayo okw’ikangirirya, eky’eryiga ekyo naha oku kiro eky’e Satade (Saturday), imune abahanuli abanya-kyaganda abosi, haguma na Bishopu owa e Virginia, kandi n’abakulu-bakulu b’abanya kanisa n’abandu banya-ndulani ab’e Washington. Olukengerwa ekisosene n’ekyo mukyanyihebwa abanya etabalo eya New Jersy n’e Pennsylvania, aho naha eby’eryiga ibaneho ebihambire okw’irondekania eryo nabya inabirikola omu Assiya, kandi n’okw’itabala erya Yesu Kristo.” — Biri omu Ibid ., oluyani 398, na 399. OO 360.2

Dokita Wolfu mwalenderera omu bihugo ebikala-kalire kutsibu isyawite buteya bwa butoki bw’ihanga lyosi-ryosi ery’e Bungereza, inyagumira ebikala-kalire binene kandi inyatimbirweko amalige eyiteganzika. Mwakomogolwa oku bisandu n’eribya butsira ak’erirya, kandi ng’omukobe, kandi esyongendo isatu mubamutwira ow’erikwa. Abibi mubamukingirira, kandi emigulu eyindi inyakakirira n’enzala ng’ayikendimuholya. Engendo nguma mubamulusyako ehindu hyosi ehyo abya awite neryo amabasula amagana n’amagana w’esyo mairo oku kisando erilaba omu meruka, anatwa inyanemuswirangya omu busu bwuwe n’oku bisandu byiwe ebitambiteki ibyabiribya kitingiri busana n’eriryatirira oku kitaka ekyuhuhirire busana n’amatwa. OO 361.1

Babere bamukunga okw’igenda isyawite buteya omu bihanda eby’abandu babi kandi abatsindi, mwabuga ati “anawite eby’amalwa”-“emisabe, omuhwa busana na Kristo, n’obuyiketerwa omu buwatikya bwuwe.” Mwabuga ati “Kandi nyinawite olwanzo olwa Nyamuhanga kandi oyuli mwikalaani wage omu mutima, n’eBiblia yine omu byhala byage.” Nibya W.H.D. Adams omu In Perils Oft oluyaniolwa 192. Mwabya akagenda n’eBiblia omumubuge ow’ekiheburaniya n’owolungereza ahosi aho abya akagenda. Akakanaya oku nyiguma sy’oku ngendo syiwe ati: Nabya . . . ngikala e Biblia yage iyinasukwire omu byhala byage. Nabya ngayowa obutoki bwage ibuli omu Kitabu ekyo, kandi nyiti obutoki bwakyo bwanganyikalyaho.” Biri omu Ibid., oluyani olwa 201. Neryo nikwo abya ayiyinirye omu mibiri yiwe mw’atya erihika aho omwatsi ow’eritswera esyombanza ahika oku kitsweka kinene eky’ekihugo ahikere abandu. Omu kati-kati ak’abaYuda, aba Turuki, abanya Pasiya, abahindi, n’oku b’ebihanda ebindi banene n’ab’esyorangyi nyinene mwagaba ekinywa kya Nyamuhanga omu mibuge mbiriri-mbiriri kandi ehosi inyakarangirira erihika ery’eritabala lya Masia oyo. OO 361.2

Omu syongendo syiwe omu Bokara mweyayo akatunga k’abandu abali eyitehikawa luba-luba ibane n’engangirirya ey’eryasa erya luba ery’Omwami Mukulu. Akabuga ati Abaharabu aba Yemeni bawite ekitabu ekikahulawamo Seera, ekikaminyisaya okw’asa lya Kristo engendo eyakabiri n’eritabala liwe ery’olukengerwa; kandi bakaganiraya ebindu bikulu-bikulu eribyaho omu mwaka owa 1840,” Biri omu Journal of te Rev. Joseph Wolff (Le Journal de Rev. Joseph Wolff), oluyani olwa 377. “Omu Yemeni... munagunzamoebiro ndatu inyine n’ab’ekihanda kya Rekabu. Abandu abo sibalinywa bwabu, sibehera amlima w’ebinyu, sibalibiba embuto yosi kandi bakikala omu syohema, neryo bakibuka omusyakulu owakera iyo Yonadabu, mugala wa Rakabu; kandi muneya abana ab’abanya Israeli, ab’ekihanda ekya Dani ibanikere nabo, . . . abakikiriraya, haguma n’abagala ba Rekabu okw’asa lya Masia erya luba omu bitu by’elubula. — Biri omu Ibid., oluyani 389. OO 361.3

Eryikirirya erisosene ng’eryo omutuliri oyukatulago omu bihugo eby’ehali n’ehali mweyalyo irine omu kihugo ekya Tatari. Omuhereri w’omu Tatari mwabulya omutuliri oyo Kristo ng’akendisyasa engendo eyakabiri mugulu wahi. Omutuliri oyo abere abuga ati syasi kulyo ku mwatsi wosi, omuhereri oyo mwakukubala kutsibu akalangira obutaminya bungana n’obu omu mundu oyuwabya akayahulamo mukangirirya w’e Biblia, neryo amakangania eryikirirya liwe, erihandire oku buminyereri bw’e Biblia, ati Kristo akendisyasa ng’omu 1844. OO 362.1

Erilwa ng’omu mwaka owa 1826 obukwenda obw’eryasa lya Kristo mubwatsuka eritulwa omu Ingilanda. Hano ekikundi ekikatulawo kino mukitabya ng’oku kyabya omu Amerika; n’endambi yinyini-nyini muyitakangiriribwa oku bandu bosi, nikwa okwenene okukulu okmw’eryasa lya Kristo erya luba omu butoki n’olukengerwa mukwatulaganibwa ehosi. Kandi eki butsira omu bandu abakaganaya emyatsi eyihirirweho butongole n’abo abateyitwala kutse erirengekania ngabo basa. Omusakangyi omungereza oyukahulawamo Mouranti Brock akabuga ati abalisya nga magana alinda ab’e kanisa ey’ekiAnglikani babya ibanemutula “engulu mbuya ey’obukama eyi.” Obukwenda ibukahanda omunwe w’oku 1844 nga niyo ndambi y’eryasa ly’Omwami Mukulu mubwahebwa n’omu Great Bungereza. Ebisakango ebikakanaya okw’asa lya Kristo erilwa omu Amerika mubyalabamoomu bipindi binene. Ebitabu n’esyombapura esikatul’emyatsi mu byasubira byamasakwa omu Ingilanda. Neryo omu mwaka owa 1842 iyo Robert Winter, embutwa ey’e Bungereza, oyuwatungira obukwenda bw’eryasa lya Kristo inyane omu Amerika, mwasuba omu kihugo ky’ewabo erirangirira eryasa ly’Omukama. Abandu banene mubayikundikania kuyo omu mubiri oyo, n’obukwenda obw’eritw’esyombaza mubwatulaganibwa omu bipindi binene eby’e Ingilanda. OO 362.2

Omu Amerika ey’ebwandagala, eyiri esyongeso esitunda-tundire n’eriherera esyosanamu kutsibu, iyo Lakyunza, omunya speini kandi omu Yeswiti, mwabana Amasako Abuyirire neryo busana n’ekyo amangirira okwenene kw’erisubula lya Kristo erya luba-luba. Inyakakakawa eriha erikunga eryo, nikwa oku lundi luhande inyanasagire eribohwa e Roma, mwasakanga amalengekania wuwe omu kisuko eky’erina erya Rabi Ben-Ezra, amayitwala ng’omu yudaya oyubindukire omu kikristo. Iyo Lakyunzaabyaho omu kyasa ky’ebirimo eky’erikumi na munani, nikwa lyabya ng’omu 1825 aho ekitabu kiwe, ikyamabiribana eryingira omu Landani, kyamabindulwa omu mubuge ow’olungereza. Ebisakango byiwe mubyaleka eribuka iryakanyirira omu Ingilanda omu mwatsi ow’eryasa lya Kristo engendo eyakabiri. OO 363.1

Omu bu Gerimani, engangirirya eyo muyasangwa iyabirikangiriribwa iyo Bengeli, oyuwabya mulisya w’omu kaniksa ey’ekiLutherian, kandi oyuwabya mwigi w’e Biblia omubuyakandi oyuwabya mukubunguli wayo, omu kyasa ky’ebirimo ekya ikumi na munani. Abere abirigunza ekisomo kiwe, iyo Bengeli mwasangwa inyamabiriyihayo okw’isoma e enyikirirya, ekyo omutima wuwe n’obulengekania bwuwe obw’e enyikirirya byabya ibikondomereko, erilusirirya n’oku ikangiriribwa n’erisondolwa lywuwe erilwa bulere. Ng’abandi balume abakiri balere abawite emiubere y’erirengekania kutsibu, ng’oku abya akahalikana n’eritika-tika n’emiryambo ey’omuhanda w’e kisomo ky’engangirirya/enyikirirya, kandi oyukagalgawa omu mutima busana n’eriyibulya, ekyabya kyakalirye engebe yiwe.” Abere abya muguma w’oku bakulu b’e kanisa omu Wurtemberg, mwalwirira obwiranda obw’e enyikirirya. “Omugulu abya inyane mulangira ati ebyo e kanisa yisinganireko, abya mubuyiriri ow’obwiranda obukatokekana obukahebawa ababya bakayowa ibatolere eriyisunula okw’ibya buguma n’ekanisa eyo, busana n’erikwama obulengekania bwabo obuhikire” — Biri omu Encylopedia Britanica, eya 9 oku mutwe owakahulawamo “Bengel.” Ebibuya ebyabya byalwire omu mwatsi oyo bikinaminyikere omu kitsweka ky’ewabo. OO 363.2

Lyabya omugulu abya akateka-teka eky’eryiga erilwa omw’Eribisulirwa 21 busana n’ekiro kikulu ekya Advent Sunday aho ekyakakala ky’eryasa lya Kristo engendo eyakabiri kingira omu bulengekania bwuwe. Emyatsi y’ombuminyereri muyamusukulira eriyitegererya erite lyatabya omu ngebe yiwe. Abere anemoekihehu eky’olukengerwa lunene kandi olw’eriswekya olu olw’ebindu ebyo omuminyhereri akakanganaya, mukyamukaka eribinduka habwa akatambi kake okw’irengekania oku mwatsi oyu. Abere ane oku kituti kandi, mukyamuyiretera kandi ikiminyikere ndeke-ndeke n’omu butoki bunene. Erilwa oku ndambi eyo mwayihereryayo erisoma obuminyereri, kwilabirirya obuhambire oku mugulu w’enduli, neryo luba mwahika okw’ikirirya ati obuminuyereri obwo bukakanganaya okw’asa lkya Kristo ng’eriri hakuhi kutsibu. Ekiro ekyo ahiraho ati niyo ndambi y’eryasamo (lya Yesu) engendo eyakabiri sikyabya hali okw’ekyo ekyo Miller abya akakaniako. OO 364.1

Ebisakango bya Bengel byabirilalagana ehosi ahane obu Kristo. Ebirengekanio byiwe eby’obuminyereri mubyangirirwa abandu banene omu kihugo ky’ewabo ekya Wurtmberg, kandi nibya n’omu bindi bipindi ebya e Bugerimani. Omukukuru oyo mwaloly’embere n’enyuma w’erihola liwe, n’obukwenda bw’eryasa lya Yesu mubwowibwa omu bu Gerimani oku ndambi iyan’enguma iyo bwabya bukangirirwa omu bindi bihugo. Oku nzuko-nzuko yabwo abaguma b’okubikirirya mubagenda e Rassia neryo eyo bamakwikayo ehitunga, neryikirirya liti Yesu akisiya inyasa amakanisa w’aba gerimania abali omu ihanga eryo bakinawitelyo. OO 364.2

Ekyakakala ekyo mukyakolerya n’omu bu Faransa n’e Switizalanda. E Geneva eyo Kalivini bana Farelo balalaganaya okwenene okw’erilungula emiramirye n’emikolere y’e kelezia, Gausseni mwakangiriryayo engulu ey’eryasa lya Kristo engendo eyakabiri. Gauseni abere akine mwigi oku itendekero asangawa inyabirisaga-sangana omulimu oyo ow’omundu erisegema okubulengekania bwuwe owabya inyali omu Bulaya eyosi omu kitsweka eky’erigunzerera eky’ekyasa ky’ebirimo ekya ikumi na munani n’enzuko ey’eky’erikumi na mwenda; neryo abere akingira obuhereri syabya butsira iminya eryikirirya ly’okwenene kisa nikwa mwabya inuyanamakirire oku itika-tika. Omu butabana bwuwe abya asangawa inyanzire kutsibu erisoma oku buminyereri. Abere abirisoma ekitabu kya Rollin ekya Ancient History, mwasonda erisoma oku kihande ekyakabiri ekya Danieli, neryo mwakukubala akalangira ng’oku obuminyereri obwo bwabya bwabererere, ng’oku alangirakyo omu ebyo omusakangyi ow’ekitabu ekyo asaka. Hano habya obwimiri obukakaganaya ng’oku Amasako asondolawa Nyamuhanga, obwabya bwabere bwimaniro bwuwe omu kati-kati k’amalige eyo alabamoomu birimo eyakwamaho. Mwabya isyangaswayowa ndeke n’engangirirya eya rationalism, kandi omw’iga e Biblia n’erirondekaania busana n’ekyakakala ekiminuyikere ndeke, enyuma w’obutuku, mwasondolwa eribana eryikirirya erihikire. OO 364.3

Abere akalolya embere omw’irondekania obuminyereri mwahika okw’ikirirya ati eryasa ly’Omwami Mukulu liri hakuhi kutsibu. Inyakatsemera erilangira okwenene okuli ng’oku nikw’e kundu, mwasonda eriretako embere sy’abandu; nikwa ekirengekyanio ekyo bandu banene babya bawite kiti obuminyereri bwa Danieli ni luganikyo olw’amasunzikaania buyira neryo sibwangayitegereribwa mukyabya mukangya owakamukakiraya omu nzira yiwe. Okw’igunzerera mwatwamwo-ng’oku Farelo anakola embere syiwe omw’itulaawo e Geneva-eritsuka-tsukana n’abana balere, obu abya awite amaha ati ababuti babo bakenditunga eryanza obukwenda obwo. Enyuma w’obutuku, akakania oku kilubirirwa kiwe omu mubiri oyu, mwabuga ati: “Nganza kino ikyayitegereribwa, si busana n’eritendibya kya mubongo wahi, nikwa oku lundi luhande eribya inikya ndundi nene, nikyo kyaleka inanza erikanganiakyo omu musindo owa luberera oyu, neryo nikyo kyaleka inakaniryakyo abana balere. Nasondaya eryowibwa, neryo munasaga nyiti sibanganyowa nyiryatsuka eriyikangania oku bandu bakulu.” Neryo munatwamo erigenda oku bali balere kutsibu. Ngasanga-sanganaya abana balere inakaniryabo; ekitunga kyamagaliha, kyamalangirika kiti banemuhulikirira, kandi bakatsemerago, bananzirego, kandi nyiti banemuyitegererya n’erisobolya enzumwa eyo, ngaganiraya eribya n’ekindi kitunga luba, neryo omu kitswa kyabo, abandu bakulu bakendisyalangira bati kyuwene kubo eryikala ahisi n’eryigawo. Omugulu eeki kyangakolwa, y kikendibya ikyabmabanika.” — Biri omu Daniel the Prophet, ekya L.Gaussen, ekitabu ekya 2, ebikatsukakyo. OO 365.1

Omubiri wuwe mwakolwa ndeke. Abere anemukanirya abana balere, abandu bakulu nabo mubasyahulikirira. Ebisenge by’e kanisa yiwe mubyosulamobahulikiriri. Abaguma ba kubo babya balume ab’olukengerwa n’abasomire kutsibu, n’abanya hali n’abageni ab’e Geneva; neryo obukwenda obwo nikwo bwabya bwagendire butya omu bipindi ebindi. OO 365.2

Gausseni inyabiritunga omuhwa busana n’eritoka eri, mwahulukya eby’eryiga byiwe, inyawite amaha aw’erikalalirya erisoma ebitabu eby’obuminyereri omu makanisa aw’abandu abakakanaya olu faransa. Gausseni akabuga ati: “Erilagania erihana erikahebawa abana balere n’ibuga n’abakulu, emigulu eminene abakagalagandaya ebitabu ebiri ng’ebyo ibakabuga omu matebo bati sibiriyitegereribawa, ‘Byangatoka biti eribya butayitegereribwa, omugulu abana benyu banemuyitegereryabyo?’ ” Mwongerako ati: “Nabya ngwite erisonda linene eriha eriminya obuminyereri obu abandu betu basiko, kyamatokekana.” Kwenene, sihali ky’eryiga ekikabanika okw’ingye ng’ekikasubamw obwaga bw’endambi eno kwilaba hano.” Omu nzira eyi nimotwangayiteka-teka busana n’amalige eyiri hakuhi eribya, n’eriteya n’eririndirira Yesu Kristo.” OO 365.3

N’omu anabya muguma w’oku bakangirirya basikibirwe kandi abanzirwe omu mubuge w’ekifaranza, enyuma w’obutuku bulebe Gausseni mubamwimania oku mubiri w’eritulago, bati esobi yiwe engulu iyiri yiti omu kitswa ky’erikangirirya e katekisimu y’e kanisa, akatabu akakatonda emikolere y’e kanisa, hakuhi akatemoeryikirirya erihikire, mwakolesya e Biblia omw’iha erihabula liwe oku minyeto. Enyuma w’obutuku mwabya mukangirirya w’o’w'itendekero ly’e enyikirirya, obwo oku kiro ky’e Sande inyanemuloly’embere n’omubiri wuwe ng’omukangirirya w’olulengo olw’ahisi, inyakakaniraya abana balere n’erihabulabo oku Masako Abuyirire. Omubiri wuwe oku buminyereri nago mwatsemesya kutsibu abandu banene. Ng’omukangirirya oyusomire kinene, omw’ikolesya erisakanga ebitabu, kandi n’omu mubiri wuwe ogu abya anzire ow’erikangirirya abana mwaloly’embere eribuga ebirimo minene eritokesya abandu eriminya kandi mwabirikira abandu banene b’okwisoma obuminyereri obwabya bukakangania buti eryasa ly’Omwami Mukulu liri hakuhi. OO 366.1

Omu Sikandinavia namoobukwenda bw’eryasa lya Yesu mubwatulaganibwa, n’abandu banene kutsibu mubanzabwo. Abanene mubabuka erilwa omu butatsomana bwabo bamabikula amalolo wabo n’erirekawg, n’erisondya eribuyirwa omu lina lya Kristo. Nikwa abakulu-bakulu ab’e kanisa ey’ekihugo mubalwa n’omwatsi oyo, neryo erilaba omu mulenge wabo owakowika, abaguma b’oku bakatula omwatsi oyo mubaguswa omu muliki. Omu bipindi ebinene eyo abatuliri ab’omwatsi ow’eryasa luba ery’Omwami Mukulu babya bahunibirwe omu musindo oyo, Nyamuhanga mwatsemera eritumayo obukwenda omu musindo ow’amasanu, erilaba omu hyana hirere. Kusangwa hyabya isihihikire oku birimo ey’obukulu, ekilayiro ky’ekihugo mukyabya isikyangakakiryabo, neryo mubaligirwa erikania butsira erikolwa nabi. OO 366.2

Omukukuru ono abya kwilabirirya omu bandu ab’olulengo olw’ahisi kandi abandu babya bakahindanira eryowa erikungwa eryo ibane omu mahimbano aw’abandu abakanuba-nuba, ab’ahisi. Abana batuli b’engulu abo ibibene-bene babya kwilabirirya ini bana ab’abera. Abaguma ba kubo babya ini b’ebirimo nga ndatu kutse munani ey’obukulu; neryo omugulu esyongebe syabo syabya sikakangania siti banzire Omulamia, kandi ibakalengaho eribya n’eryolobera Ebihano bya Nyamuhanga, ibakakanganaya obwenge n’eritoka eryangabanika omu bana. Omugulu babya bakimana embere sy’abandu, liriryo, ikikabanika kiti bakakunawa obutoki obulengire esyonzunzo syabo esy’obulere. Omulenge wabo n’emibere yabo muyabinduka, kandi n’obutoki bunene mubaha erikunga ery’eritswera ly’esyombanza, ibakakolesaya ebinywa binyini-nyini eby’Amasako biti: “Musage Nyamuhanga, kandi mumuhe olukengerwa; kusangwa endambi yiwe ey’eritsweramoesyombanza yahikire.” Mubabwiriria abandu busana n’ebibi byabo, butsira eritwira obusingiri n’obukola nabi by’olubanza lisa, nikwa ibakapwirira obunya-kihugo n’erisububula kimweyo, n’erikunga abahulikiriri babo ambu banguha-nguhanaye eritibita ibanabala okw’ihitana erikayasa. OO 366.3

Abandu mubowa omwatsi oyo n’erititira. Omulimu wa Nyamuhanga owakatsongera busana n’ekibi mwakanirya emitima yabo. Abandu banenene mukyabaletera erisoma Amasako n’omuhwa kandi n’eryanza lihya, abateyirinda n’esyongoli sy’ebibi mubabinduka, abandi mubalwika ebyo babya bakakola ebite bya buyiketerwa, n’omubiri mwakolwa kutsibu indi nibya n’ba minisita b’e etabalo mukyakakabo eririga bati Nyamuhanga yukakolesaya abali omu mukukuru oyo. OO 367.1

Lyabya isonda lya Nyamuhanga ati engulu y’eryasa ly’Omulamia lihebawe omu bihugo by’e Sikandinavia; neryo omugulu emirenge y’abagombe buwe yabanadawako, mwahira omulimu wuwe w’oku bana balere, omubiri anatoka erikolwa. Omugulu Yesu asegera hakuhi n’e Yerusalema ekinzigiri ky’abandu ibanamukwamanisirye, abamurangirira ng’Omugala wa Dawidi, ibanemupura n’erihungya ebikoma by’amabondo, abafarisayo ab’obuha mubamubwira bati ahunayebo; nikwa Yesu mwasubamo ati ebi ebyosi byabyaho busana n’eriberererya obuminyhereri, neryo bano bamahuna, amabwe masa-masa anginatoka. Abandu, bakasaga erihayira ery’abahereri n’abalemi, babere bakingira omu syonyukyo sy’e Yerusalema mubaleka eritaswatulaganiago ery’eriyitsangura; nikwa abana ibane omu bisenge by’e hekalu mubimbira haguma, neryo, ibanemuhungya ebikoma by’amabondo, mubabuga kutsibu bati: “Hosana oku Mugala wa Dawidi!” Matayo 21:8-16. Abafarisayo, isibatsemire na hake, onugulu babuga nayo bati, “wanamowa ebyo aba bakabuga?” Yesu mwasubamoati: “Inga, simuli mwatasoma kiti erilwa omu buno obw’esyomekeke n’abakonga wabiritungamoeripipwa eribuyanga?” Ng’oku Yesu akola erilaba omu bana balere omu mugulu w’eryasa lya Kristo engendo ey’erimbere, kw’abya akolire atyayerilaba omw’ibo omw’ihererya obukwenda obw’eryasa liwe engendo eyakabiri. Ekinywa kya Nyamuhanga niky’eribererera, erilalagania ery’eryasa liwe engendo eyakabiri iryatoka erihebwa oku bandu abosi, oku mibuge, n’oku bihanda. OO 367.2

William Miller n’obu abya akakola nabo mubahebwa eritulago erikunga eryo omu Amerika. Ekihugo kino mukyabya erisanga-sanganiro ery’omukukuru mukulu oyo ow’eryasa engendo yakabiri. Eno obukwenda obwa malaika ow’erimbere niyo bwabya bwabererere. Ebisakango bya Miller na banyikiwe mubyatwalwa omu bipindi binene ebya hali. Ehosi aho abatuliri ab’ehali babya ibabiryingira omu kihugo ekyosi, muyatumwa omwatsi mubuya ow’eryasa lya Kristo erya luba. Engulu mbuya ey’erikota muyahika e hakuhi n’e hali-hali yiti: “Musage Nyamuhanga, kandi mumuhe olukengerwa; kusangwa endambi ey’eritsweramoliwe esyombanza yahikire.” OO 368.1

Obwimiri obw’obuminyereri obwabya bukakangania okw’asa lya Kristo omu mugulu ow’aho kati-kati k’omututa n’ekyanda owa 1844 mubwingira ndeke omu bulengekania bw’abandu. Engulu eyo yabere yikagenda erilwa omu kihugo erihika omu kindi, eryanzayo kutsibu mulyabuka ehosi-hosi. Abandu banene mubaliga bati ebikabugibawa erilwa omu buminyhereri byabya bihikire, neryo mubalwika ebirengekanio byabo eby’emiyihalambo, mubangirira okwenene okwon’ebitsange. Abahererya abandi mubayilusyako amalengekania aw’akatondolo, mubasigania emisahara yabo n’amakanisa wabo, neryo bamayitsungira omw’ilalagania engulu y’eryasa lya Yesu. Liriryo abahererya ababya bangirire obukwenda obu babya bake; busana n’ekyo mubwahebwa abatuli b’engulu ab’olulengo olw’ahisi. Abalimi mubasigaania amalima wabo, abakasubaya ebyuma mubasigania eby’erikolesya byabo, abatundi mubasigania ebisuburwa byabo, abakoli b’emibiri ya etabalo mualwika emyanya yabo omu mibiri ya etabalo; liriryo omuganzo ow’abakoli abya muke kutsibu wamalengekawo n’omubiri owatolere erikolwa. Emibere ey’ekanisa eyabyamoobute-bwa-nyamuhanga n’ekihugo ekiri omu bubi, muyaleka esyongebe esy’abateya b’okwenene isyakala, neryo busana n’ekyo mubaliga eriyiyinia, erinuba, erikwa enzala, n’eryagalwa, ibanatoka eribirikira abandu eriyisubamo busana n’erilama. N’omu kyanabya kiti Satani abya akalwa nabo, omubiri oyo mwaloly’embere yo ndeke, n’okwenene okw’eryasa lya Kristo mukwangirirwa ebigonye-n’ebigonye eby’abandu. OO 368.2

Ehosi-hosi obwimiri obw’erikubungula ibukowibawa, ibukakunga ababihya, abosi abanya-kihugo n’abanya-kanisa, buti batibite basage erihitana erikayasa. Nga Yoane omubatisya, oyuwatula enzira busana na Kristo, abatuliri abo mubabanda embasa y’oku mulihya w’omuti winyini-nyini neryo bamahatikana abosi eributa ebiguma ebitolere busana n’eriyisubamo. Eriremba-lemba lyabo erikita ngitsi mulitasosana na hake n’erisikya ery’obuholo n’obulindi ebyabya bikowibwa oku syonyituti sy’abatuliri abanene; kandi obukwenda obwo bwanabya bwamahebwa, abandu ibakatitimana. Obwimiri ob’w’amasako obuli bwolo, obwahebawa omu butoki obw’omulimu Abuyirire, mubwaleta eriyitwira-lubanza erite lyangaleka omundu akabya butsir’ihitakw’ihunga. Abasomire kinene omu enyikirirya mubabuka erilwa omw’isika lyabo ery’amabehi. Mubalangira ng’oku basububwire kimweyo, obunya-kihugo bwabo, obutikirirya bwabo, emiyiheko yabo n’eriyiminyako lyabo. Abanene mubasondekania Omwami Mukulu n’eriyisubamo n’eriyikehya. Olwanzo olu babya nalwo oku bindu eby’ekihugo mubahiralwo oku lubula. Omulimu wa Nyamuhanga mwababyako, neryo emitima yabo iyabiryoloba mubayitsungira omw’ibuga kutsibu bati: “Musage Nyamuhanga, kandi mumupipe; kusangwa endambi ey’eritswera liwe yamahika.” OO 369.1

Ababihya mubabulya kutsibu n’eririra bati: ” Nyitolere inakolaki nyitoke erilamibwa?” Abo obu esyongebe syabo syabyamoobute-buyiketerwa mubanza kutsibu erisubulya ebyo banyega oku bandi. Abosi ababana obuholo omu Kristo mubakumbukira abandi bw’erigabana oku muyisa. Emitima y’ababuti mubasubyayo oku bana babo, n’emitima y’abana mubasubyayo oku babuti babo. Emikangya ey’emiyiheko n’eriyiminyako muyalusibwaho. Eribikula erilwire oku mutima mulyakolwa, n’abandu ab’omu buhimbano mubakola n’omuhwa erilangira bati abali kubo ku hakuhi nabo n’abanze babo bakalama. Emigulu eminene ihakoibawa omulenge ow’erisabira abandi. Ehosi-hosi abandu ibakabya n’eryagalwa bakasabirirya oku Nyamuhanga. Abanene ibakahalikana ekiro ekyosi bakasaba batoke eribana erisikya liti ebibi byabo byabiribuyirwa, kutse busana n’eriyisubamo ery’abanya-luganda babo kutse abikalani babo. OO 369.2

Abandu ab’ebitung’eboosi ibakakukumbanira omu myanya eyo abalindiriri abo babya bakahindanira. Abateke n’abera, ab’olulengo lw’endata n’abolulengo olw’ahisi, busana n’esyonzumwa esite sya musindo muguma, ibakayitsutsa eriyowira engangirirya ey’eryasa lya Kristo engendo eyakabiri. Omwami Mukulu mwakakirya omulimu owakalwa n’obukwenda obwo omugulu abagombe buwe babya bakatondogola esyonzumwa esy’eryikirirya lyabo. Eyindi migulu abakakola abo babya batseke; nikwa Omulimu wa Nyamuhanga inyakaha okwenene kwuwe kw’obutoki. Abalaika babuyirire eribya ibane omu syonyihinda-hindano esyo irikabya irinaminyikere, neryo abandu banene obuli kiro ibakongerawa oku muganzo ow’abikirirya. Ebimnyisyo by’eryasa lya Krsito erya luba byabere bikasubiriramo, ebihunzo-hunzo by’abandu ibakahulikirira butasegenyuka oku binywa bikulu ebyo. Olubula n’ekitaka mubyabanika nga bikayasegeranako hakuhi. Obutoki bwa Nyamuhangaa mubwowibwa oku bakulu n’abalere n’oku bandu ab’omu birimo ey’ahokati-kati. Abalume mubasondekania amahika wabo ibanemupipa, n’omulenge w’ebitsange inyakahuluka kutsibu omu mwirimya w’e kjyiro. Sihali oyuwabya akabya omu syonyihinda-hindano esyo oyuwangibirirwa ebindu bikulu-bikulu eby’eritsemesya ebyabyaho ebyo. OO 369.3

Erilalagania omwatsi ow’endambi yinyini-nyini ey’eryasa lya Kristo mulyaletererya abandu ab’ebitunga byosi ibalwa n’omwatsi oyo, eritsuka oku mulisya oyukatulago oku rutali erihika oku mubihya oyukayitwala kitya-kitya, oyutatsomene lubula. Ebinywa by’obuminyereri mubyabererera biti: “Nĩkwa mũtsũke eriminya omwatsi ono, oko biro byʼenyũma abasĩnĩngũlĩ basyahuluka, abakakwama esyongumbu syabo. Basyabasĩnĩngũlĩra bati, Mwatalaga ati akandisyasa kwehĩ? Abotata wetu babirihola, nĩkwa emyatsi yosĩ ine ngoko yitula okwʼihangikwa lyʼekihugo.”2 Petero 3:3,4. Abanene ab’oku abakabuga bati banzire Omulamia, mubatulago bati sibaliganaya obukwenda bw’eryasa lya Yesu engendo eyakabiri; liriryo bati bakaganaya endambi eyinyini-nyini. Nikwa eriso lya Nyamuhanga erikalangira ehosi mulyasoma emitima yabo. Mubatanza eryowa okw’asa lya Kristo eruyasyatswera ekihugo omu litunganene. Basangawa ini bagombe bate-bayiketerwa, emibiri yabo siyangagumire erikubungula-mitima lya Nyamuhanga, neryo mubasaga erisanga-sangana Omukama wabo. Ng’abaYuda omu mugulu Yesu asa engendo y’erimbere nabo mubasangwa isibayiteka-tekire erikokya Yesu. Mubatagana erihulikirira ebinya ebiminyikere ndeke eby’e Biblia, nikwa mubagaya abo ababya bakalindirira eryasa ly’Omwai Mukulu. Satani n’abalaika buwe mubayitsangura, neryo bamasekererya Kristo n’abalaika buwe bati abandu abakabuga bati ni buwe bamuwitire olwanzo kutsibu neryo sibanzire eryasa liwe. OO 370.1

Abo ababya bakagania enyikirirya ey’eryasa lya Kristo ibakabuga bati: “Sihali mundu oyuwasi ekiro n’endambi” Bati Amasako akabuga ati: “Nĩkwa sihali mundu oyo wasĩ erĩhĩka lyʼekiro ekyo, kutse esaa eyo, nomo bangabya bamalaĩka bʼelubula, kutse Omugala, nĩkwa Tata yũnasĩ, ĩyowene.” Matayo 24:36. Ababya balindirire eryasa ly’Omwami Mukulu mubaha erisoborera eriminyikere ndeke oku kyasakirwe ekyo kandi ibakabuga kiguma, neryo emikoleserye mibi yakyo ey’abakalwa nago muyayikangania ndeke. Ebinywa mubyakolesibwa iyo Kristo omu mukania n’abiga buwe owakibukibawa oyo oku kitwa eky’Emizaituni inyamabirilwa omu hekalu engendo y’erigunzerera. Abiga byabya ibabiribulya ekibulyo bati: “Neryo Yesu abere anĩkere oko kitwa kyʼeMĩzeĩtũnĩ, abiga mobamũhĩkako ahate bandu bati, Utubwire emyatsi eyĩ nga yasyabya oko mugulu wahi, kandi ekiminyikalo kyʼerĩhĩka lyawe nga ni kyahi, nʼerihwererera lyʼemigulu eyĩ ni kiro kyahi kwehĩ?”Yesu mwahabo ebiminyikalo amabuga ati: “Litya nenyũ nibya, omugulu mukalangira emyatsi eyĩ ĩkahĩka, muminye omugulu kwʼali hakũhĩ, oko lũkyo.”emilondo eya 3, 33. Eribuga ly’Omulamia siritolere likakolesibwa eribulegetya erindi. N’omu kyanabya kiti sihali mundu oyuwasi ekiro kutse endambi y’eryasa liwe, tukahabulawa kandi kikatuyitsutsibawako eriminya niryasa liwe nga nirya mugulu wahi. Kandi bakatukangiriraya bati erigalagandya erikunga liwe, neryo tukagana kutse eritendiregana eryasa liwe nga nirya luba mugulu wahi, kikenditubyako ky’akabi ng’oku kyabya omu biro ebya Nuha eribya butaminya erisandakala ly’amagetsi nga likendisyabya mugulu wahi. N’omukya owali omu kihande ikyan’ekiguma, owakageneka omugombe muyiketerwa n’oyute muyiketerwa, nerikangania obuhanya obw’oyuwabuga omu mutima wuwe ati, “Omukama wage amamalindeka okw’asa liwe,” akakanganaya Kristo ng’akendisyalangira ati n’erihemba ati abo obu akendisyeya ibanateyirye, n’erikangirirya eryasa liwe n’abo abakaganalyo. Akabuga ati: “Neryo mũtegaye! Kusangwa sĩmwasĩ ekiro kyahi Omukama wenyũ asyasa. Omugombe oyuteregula nʼowʼamenge nindi kwehĩ? Yo nʼoyo mukama wuwe asĩgĩra bagombe bʼenyũmba yiwe erĩteya nʼerihabo akalyo kabo oko mugulu atolere.” Omulondo owa 42 n’owa 46. ” Neryo Wibuke ebyo wangirira, nʼebyo wowa, neryo ukwamebyo, ubindule omutima wawe uleke ebibi. Nĩkwa wamatindabuka, nasyakũhĩkako ngʼomũrahĩ, isiwendisyaminya endambĩ nasyakũhĩkako.” Eribisulirwa 3:3 OO 370.2

Paulo akakanaya oku kitunga eky’abandu obu Omwami Mukulu akendisyabulikrirania omugulu akendisyasa. ” Kusangwa nenyũ mũnasĩ ndeke-ndeke kwʼekiro kyʼomukama kyasyasa ngʼomũrahĩ oyukasa omo kiro. Omugulu abandu bakabũga bati, Hali Obuholo nʼerĩyĩsyandira, neryo-neryo eritogota lyasyĩtabo! Nabo sibendisyabala nʼahake, lyasyahĩka ngʼerikunda erĩkahĩka oko mũkalĩ. Nĩkwa ĩnywe balĩkyetu, Simuli omo mwĩrĩmya, nʼekiro ekyo sĩkyangabahĩkako ngʼomũrahĩ. Kusangwa ĩnywe bosĩ muli bana bʼekyakakala, kandi muli bana bʼeritungi. Situli bʼekiro kutse abʼomwĩrĩmya.1 Abanya Tesalonika 5:2-5. OO 371.1

Neryo ku kyabya kyakanganibirwe kitya kiti amasako syalilayira abandu eryikala ibane omu butaminya ebihambire okw’asa lya Kristo. Nikwa abo abanza eky’eriyitonganirirako busana n’erigana okwenene mubakuningira amatwe wabo baleke eryowa erisoborera eri, n’ebinywa ebikabuga biti “Sihali mundu na muguma oyuwasi ekiro kutse endambi” mubyikala ibinemubugibwa abasininguli n’abakabuga bati ni bahererya ba Kristo nabo nibya. Abandu babere bakabukibwa, neryo bamatsuka eribulirirya enzira eyomulamo, abakangirirya b’e enyikirirya mubayikinga aho kati-kati kabo n’okwenene, ibakasondekanaya eribugaho erisaga lyabo omw’isobolya Ekinywa kya Nyamuhanga omu nzira y’amabehi. Abateya b’oku lukyo abate bayiketerwa ibabiriyikundikania omu mubiri ow’omutuli w’amabehi mukulu, ibanebuga bati obuholo, obuholo, iyo Nyamuhanga isyalitakania obuholo. N’gabafarisayo ab’omu biro bya Kristo, abanene bakagana eryingira omu bwami bw’e lubula ibibene-bene, kandi ibakahinda okw’abo abakanza eryingira. Omusasi w’abandu bano akendisyaganzirwakubo. Abo ababya bolo kwilaba kandi abayihereryeyo omu makanisa nibo babya bakabya b’erimbere eryangirira omwatsi oyo. Abo ababya bakayisomera e Biblia mubayilangirira obuminyereri obu abandu babya basi ng’oku bute bw’Amasako Abuyirire; neryo abandu banabya bamabya isibaligendera oku muhutuko w’abakulu b’e kanisa, banabya bamayisonda-sonderya omu Kinywa kya Nyamuhanga ibibene-bene, ibakalengeka engangirirya y’eryasa eyo n’Amasako batoke eriminya nga ninaya bunya-lubula. OO 372.1

Abanene mubendereribwa abagala babo abate bikirirya. Erilangira bati bakikala ibane omu kanisa, abaguma ba kubo mubaliga erihuna oku mwatsi ow’amaha wabo; nikwa abandi mubalangira bati eryolobera Nyamuhanga likaganayabo eribisa okwenene okw’abya inyabirihabo. Abanene mubatangwa erisyaswahindanira omu kanisa butsira habwa yindi nzumwa erilusyaho eribya ibakakanganaya eryikirirya lyabo omw’asa lya Kristo. Ebinywa by’omuminyereri mubyabya bya ndundi nene okw’abo ababya bahekire ekirengo eky’eryikirirya eki ebikabuga biti: “...Abagala benyu ababakwa obusu, abakabagana busana n’erina lyage, babiribuga bati, Omwami Mukulu apipawe, itwanatoka erilola oko butseme bwenyu. Nikwa bakendisyahemulwa.” Isaya 66:5. OO 372.2

Abalaika ba Nyamuhanga mubatungerera balangire ekyalwa omw’ikunga eryo. Omugulu amakanisa manene agana obukwenda obwo, abalaika mubabinduka n’obulige bunene. Nikwa habya banene ababya isibali batapimwa omu kwenene okw’eryasa lya Kristo. Abanene abibabo mubatalyabo, bakali babo, kutse abana babo, neryo kyamaleka ibikirirya bati n’ilolo nibya n’erihulikirira emyatsi eyo abanene bakagana eyo ng’oku yikatulibawa Abalindiriri abo. Abalaika mubalayirwa eriteya abandu bo ndeke, kusangwa ekindi kyakakala kyasangawa ikikayakoleraya erilwa oku kitumbi ky’obwami kya Nyamuhanga. OO 372.3

N’erisonda eritebugika ababya ibabiryangirira obukwenda obwo mubalindirira eryasa ly’Omulamia wabo. Endambi eyo babya balengekenie erimusanga-sangana yabya iyiri hakuhi kutsibu. Mubahika oku ndambi eyi ibanatekene ndeke. Mubabya ibanasikire omw’ibya omu buguma na Nyamuhanga, kandi ibanalindirire obuholo obukendibya bwabo omw’ikangabagasania erikayabya. Sihali mundu na muguma oyuwabya alolire oku maha aya oyuwangibirirwa esyondambi mbuyanga esy’eririndirira kabatoga esyo. Eribuga esyoyenga nyirebe endambi eyo yite yahika, omugulu emibiri ya kihugo eminene muyasegeribwa luhande. Abali bikirirya kundu abo mubakubungula obuli kirengekanio n’buganirya obw’emitima yabo ng’abaooni abatohire ibalindirire erirekula neryo omu saha nyikeho kutsibu batoke eririba ameso wabo okw’ilangira ebikakolawa oku kihugo. Sihabyaho erikola “esyongyimba esy’erihetuka;” nikwa abosi mubayowa ibali n’obwaga omu mitima yabo obw’obwimiri bati bayiteka-tekere erisanga-sangana Omulamia wabo; esyongyimba nyeru-nyeru syabo syabya emitima yabo eribya nzongole -- emibere eyabiryeribwa oku kibi omu musasi wa kristo owakeraya. Kumbe abandu abakabuga bati niba Nyamuhanga bakine n’omutima ow’eriyikubungula omu mitima, eribya n’eryikiriya erikamatire ng’eryo. Kubalilolay’embere n’eriyibombeka embere sy’Omwami Mukulu n’erihatikana eriha erisaba lyabo ly’oku kitumbi ky’olukogo bangabere ibawite kinene kutsibu ekyo basi kwilaba ekyo bawite lino. Hali erisaba like kutsibu, eriyiswekera busana n’ekjyibi like kutsibu n’eribula eryikirirya eriri n’engebe bikaleka abangyi ibabula kubakyabya n’olukogo olu Omulamia wetu akaha omu bungyi. OO 373.1

Nyamuhanga mwatwamoerirenga oku bandu buwe. Ebyala byiwe mubyaswika oku sobi ey’eriganzirira emyululu y’obutuku y’obuminyereri. Abalindiriri abo mubatabana esobi, n’omu banabya abasomire kutsibu omu mugulu wabo ababya bakaganiabo. Ababya bakaganiabo mubabuga bati “eriganzirira lenyu ery’omululu w’obutuku lihikire. Hane ekindu kikulu ekikayabya; nikwa siky’ekyo Miller akalagulako; ly’eribinduka ery’ekihugo, butsira eryasa lya Kristo engendo eyakabiri.” OO 373.2

Endambi y’erindirira muyalaba, nikwa Kristo mwatasa erisyatsunira abandu buwe. Abo ababya balindirire Omulamia wabo n’eryikirirya ly’okwenene n’olwanzo, mubatera ng’eribere. Ibyo ebilubirirwa bya Nyamuhanga ibinemubererera: abya akapima oku mitima eyabo ababya bakabuga bati balindirire eryasa liwe. Omw’ibo mwanabya banenene abakunawa obuba is’ibuga ambu kwenene bawite amaha. Eribya lyabo n’eryikirirya mulitabindula emitima yabo kutse esyongebe syabo. Omugulu ekindu kikulu ekyo babya baganiryeko eribyaho ekyo kyataluka eribya, abandu bano mubatulago bati sikyatagunza mubo mw’akagala; bati sibabya bikirirye bati Kristo angin’asa. Mubabya b’erimbere erisekererya busana n’obulige obw’ababya bikirirya kwenene. OO 374.1

Nikwa Yesu n’abanya-lubula abosi mubatungerera n’olwanzo n’erikwira obulige okw’abo abalengawako n’abali bayiketerwa liriryo ababiribya butsira eritunga ekyo balwe bakaganirya eritunga. Olukimba olukasukuliraya ekihugo ekikalangirawa oku kihugo ekitelangirawa kulwalisegeribawa, bangalangire abalaika ng’oku bakasegera hakuhi n’abandu abawite eryikirirya abo n’eribya esyongabo kubo oku misoha ya Satani. OO 374.2